“De vraag is niet óf, maar wanneer het gebeurt,” zegt iemand in EX MACHINA over niet van menselijk te onderscheiden kunstmatige intelligentie. Een visie die steeds meer wetenschappers delen. De stijlvolle robotthriller en openingsfilm van Imagine 2015 biedt gedachtenvoer: hoe lang nog voordat dit geen sciencefiction meer is?
De jonge programmeur Caleb Smith (Domhnall Gleeson) wordt uitgenodigd om een week te spenderen met Nathan Bateman (Oscar Isaac), de mysterieuze CEO van ’s werelds grootste online zoekmachine. In Batemans villa in de bergen blijkt dat Caleb is uitgekozen om mee te doen aan een geheim project: een Turingtest. Bij deze test, uitgevonden door de Britse informaticus Alan Turing, wordt gekeken of een kunstmatige intelligentie werkelijk kan denken. Bateman heeft een antropomorfe robot gemaakt, genaamd Ava (Alicia Vikander), en Caleb moet op basis van een aantal gesprekken beoordelen of ze voor mens door kan gaan.
Maar, zullen de kenners van kunstmatige intelligentie meteen zeggen, dat is geen échte Turingtest. Bij een echte Turingtest wéét het subject namelijk niet dat de gesprekspartner een machine is. Geen zorgen, ook Caleb doet deze observatie. Batemans antwoord: voor een echte Turingtest zou Ava sowieso slagen. We zitten een niveau hoger. De vraag is nu: kan Caleb Ava als mens zien, ook als hij weet dat ze dat niet is?
Regisseur en scenarist Alex Garland (eerder verantwoordelijk voor de scenario’s van onder meer 28 DAYS LATER…, SUNSHINE en DREDD) is op de hoogte van de discussies rond kunstmatige intelligentie. Dat laat hij graag zien, maar nooit op een pretentieuze of neerbuigende manier: de droge uitlegdialogen die veel hard scifi-films een lange zit maken, komen we hier niet tegen. Garland verpakt wetenschappelijke en filosofische vraagstukken in vlot geschreven gesprekken, waarbij het contrast tussen de hoofdpersonen voor constante spanning zorgt. Caleb is een rustige, beschouwende denker, Bateman een grofgebekte, afgetrainde agressieveling, Ava een nieuwsgierige, verleidelijke machinevrouw. Als Caleb vraagt waarom Bateman zijn robot zo sexy heeft gemaakt – kon ze niet net zo goed de vorm hebben van grijze doos? – is de discussie die volgt geestig en interessant op zowel intellectueel als emotioneel niveau. Garland stelt het sciencefictioncliché van de geseksualiseerde robot aan de kaak, terwijl hij zijn eigen gebruik ervan rechtvaardigt.
Fascinerend zijn ook de vraaggesprekken tussen Caleb en Ava, waarbij niet alleen Caleb maar ook wij ons afvragen in hoeverre Ava als mens beschouwd kan worden. Meent ze wat ze zegt als ze vriendelijk doet tegen Caleb, of zien we hier een computer aan het werk die slechts probeert te slagen voor een test? En in dat laatste geval: zijn onze eigen hersenen meer dan een complexe computer? Zouden wij wel voor mens doorgaan als we in Ava’s situatie zaten?
Die vragen zijn niets nieuws in het genre. Maar we zagen niet vaak een film die de thema’s met zoveel feitenkennis, intelligentie en humor bespreekt. De film drijft op de dialogen: voor moderne sciencefiction bevat EX MACHINA verrassend weinig actie. Op visueel gebied moet de film het vooral hebben van Ava, een combinatie van Vikander en cgi. Haar handen en gezicht zijn menselijk, de rest van haar lichaam een elegante machine. Het felblauwe licht in haar romp contrasteert met de aardse tonen die in de mise-en-scène overheersen: het benadrukt nog eens haar onnatuurlijke oorsprong. Ondanks dat lichaam zet Vikander haar heel menselijk neer. Ava’s melancholische blik en rustige stem doen de bedrading in haar nek vergeten.
De boodschap van een sciencefictionverhaal wordt vaak gepresenteerd in het slot. Voor de volledigheid zullen we nu het terrein van de milde spoilers betreden. Garlands interesse in Ava’s potentie als mens doet hopen dat hij zal afwijken van de angst voor techniek waaraan veel sciencefiction lijdt. Computers hebben de wereld beter gemaakt, maar volgens de meeste scifi-schrijvers moeten we er toch vooral bang voor zijn. Gedurende de eerste twee aktes wijst EX MACHINA op de waarschijnlijkere mogelijkheid dat kunstmatige intelligentie juist bang voor óns moet zijn. Als robots over menselijk bewustzijn beschikken, dan behandelen we hen eigenlijk als slaven. Zoals Brad Birds THE IRON GIANT (1999) liet zien: het is niet leuk wanneer mensen je al als monster gebruiken in hun verhalen. Garland lijkt een lans te breken voor de kunstmatige burgers die onze bevolking in de toekomst misschien gaan verrijken. Helaas kiest hij uiteindelijk toch voor een clichématig deprimerend slot. Het verlangen met een twist te eindigen lijkt het hier gewonnen te hebben van thematische consistentie.
In 1927 was er Maria, de sensuele robot die in Fritz Langs METROPOLIS werd ingezet om mannen te manipuleren. Nu is er Ava, de sensuele robot die een mens wil zijn. Hoewel het bestaan van haar soort kunstmatige intelligentie inmiddels eerder een naderende realiteit dan een toekomstfantasie is, verschilt ze niet zoveel van Maria als je van een robot in 2015 zou mogen verwachten. Ze is complexer en geloofwaardiger, maar in essentie nog steeds een sexy waarschuwing.
Distributie: Universal (NL 30 april, BE 27 mei). Copyright Julius Koetsier. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Gepubliceerd in Schokkend Nieuws #113, april/mei 2015.
