Een meisje wordt geïsoleerd opgevoed. Een buitenstaander komt op bezoek. Het meisje ontdekt seks en ontsnapt. Dat is (grosso modo) de samenvatting van DOGTOOTH, de film waarmee Yorgos Lanthimos in 2009 doorbrak. Het is ook het uitgangspunt van zijn nieuwste film, POOR THINGS. Deze bespreking bevat milde spoilers.
Het meisje hier heet Bella Baxter. We weten niet precies wat er met haar aan de hand is, behalve dat ze eruit ziet als Emma Stone maar praat en zich gedraagt als een peuter: kinderlijk amoreel, vrolijk gewelddadig en destructief, onbezorgd onzindelijk. Haar maker/vaderfiguur Godwin (Willem Dafoe) – ‘God’, voor haar, op meer dan één manier – haalt een van zijn studenten, Max McCandles (Ramy Youssef), in huis om op haar te passen en haar vooruitgang netjes bij te houden.
Het is een soort van Frankensteinverhaal, zal blijken. Al is het Godwin zelf, hier de Dr. Frankenstein, die fysiek meer op een tot leven gewekt samenraapsel van lichaamsdelen lijkt dan zijn schepsel. Hij blijkt in zijn jeugd onderworpen te zijn aan allerhande wrede experimenten. Hierdoor boert hij vreemde bubbels – zo is vanaf de eerste scène al duidelijk dat wetenschappelijke waarschijnlijkheid niet hoog op Lanthimos’ agenda stond. Door het barokke huis lopen nog allerlei andere vreemde schepsels: een hondkip, een varkenkip, een eendgeit en eendhond. Tot zover is alles vrij vertrouwd. Ook het zwart-wit doet denken aan eerdere films over schepsels die tot leven gewekt worden door wetenschappers die zich God wanen; de ondertitel van Mary Shelleys beroemdste roman is niet voor niets The Modern Prometheus. Al werkt het veelvuldig gebruik van een fisheye-objectief ontregelend: misschien moeten we toch niet te veel aannames doen over wat voor film dit is. Zo krijgen we hier uiteindelijk geen les over het risico van – om Dr. Ian Malcolm uit JURASSIC PARK (1993) te parafraseren – alleen nadenken over wat je kunt doen, en niet wat je zou moeten doen. POOR THINGS is een fabel, maar zoals zal blijken uit de rest van de film heeft de moraal weinig te maken met wetenschappelijke hubris.
Met Frankenstein in gedachten zetten we ons misschien schrap, op het moment dat Bella zich geleidelijk steeds meer gaat verzetten tegen de grenzen van haar bestaan. We hebben tenslotte al in zoveel films gezien hoe het kinderlijke monsters vergaat als ze de wijde wereld in trekken. De maatschappij verwelkomt het onbekende meestal met argwaan, om uiteindelijk de fakkels en hooivorken tevoorschijn te halen. Maar hier neemt POOR THINGS afscheid van het stramien (en al vrij snel ook van het zwart-wit). Het boeit Lanthimos niet zoveel hoe de maatschappij aankijkt tegen Bella. Het gaat erom hoe Bella aankijkt tegen de maatschappij. In plaats van een vlucht voor fakkels volgt een ontdekkingstocht. Bella heeft in die zin wel wat weg van andere buitenstaanders die voor het eerst in aanraking komen met de rare conventies die we hebben als mensen onderling (en de misschien nog wel vreemdere gebruiken van de Victoriaanse tijd). Of dit nou buitenaardse wezens zijn (THE MAN WHO FELL TO EARTH, 1976; MY STEPHMOTHER IS AN ALIEN, 1988), jongens die in een bunker zijn opgegroeid (BLAST FROM THE PAST, 1999), of robots (HER, 2013; Data in allerlei STAR TREK-films en -afleveringen). Meer nog dan de vreemde snuiters uit die films wordt Bella in POOR THINGS gebruikt als een spiegel voor de maatschappij. Een lachspiegel dan, want de vele mannen die haar allemaal maar wat graag willen uitleggen hoe de wereld in elkaar steekt, kunnen niet op veel respect van Lanthimos rekenen. Stuk voor stuk willen ze haar op de een of andere manier inperken, onder controle houden. Geen van allen zijn ze opgewassen tegen haar zelfverzekerdheid en scherpe vragen. Als ze iets van haar ‘vader’ heeft geleerd, dan is het chirurgisch ontleden.
Waarom, bijvoorbeeld, is het ‘ongepast’ om zichzelf aan te raken op de plek waar aanraking haar vrolijk maakt? Duncan Wedderburn (een heerlijk vet aangezette rol van Mark Ruffalo) zegt niets op te hebben met al die beleefdheidsregels; wuift de beperkingen die ‘God’ en Max aan Bella opleggen weg. Hij brengt haar met plezier de kunst van het ‘woest springen’ bij. Maar waarom wil hij dan niet dat ze tijdens een dinertje met vrienden een double entendre expliciet maakt? Waarom wordt hij dan boos als ze ook woest springt met een ander? Waarom reageert hij zo bedreigd als ze een boek leest en andere vrienden ontmoet? Bella kijkt hem vol verwondering aan; de haast buitenaards grote ogen van Emma Stone komen hier goed van pas. In POOR THINGS is seks, naast grappig, ook bijzonder educatief. Van de boeken die Bella leest krijg je minder mee; ze wordt in twee zinnen dialoog socialist.
Je kunt je afvragen hoe je het moet duiden, dat het mannelijke monster in BRIDE OF FRANKENSTEIN (1935) stante pede werd afgewezen door zijn speciaal voor hem vervaardigde bruid, terwijl Bella door vrijwel iedereen die ze tegenkomt wordt begeerd. Er vallen ook zeker vraagtekens te zetten bij het feit dat de ontwikkeling van Bella zich vrijwel exclusief afspeelt via haar (veelvuldig bloot in beeld gebrachte) lichaam; de kritische recensie van Angelica Jade Bastién voor Vulture is wat dat betreft het opzoeken waard. Toch ben ik het niet eens met haar conclusie, en zeker niet haar kritische vergelijking met het seksloze BARBIE (2023), omdat de seksuele ontdekkingstocht van Bella past in het pleidooi van POOR THINGS voor autonomie. Uiteindelijk mag er één man blijven: niet omdat ze van hem het meeste heeft geleerd, maar omdat hij als enige beseft dat niemand Bella iets kan – of zou moeten – opdragen. Dat is uiteindelijk de moraal van deze fabel, die warempel een (voor Lanthimos atypisch) ronduit vrolijk einde krijgt.
Dat POOR THINGS een fabel is blijkt ook uit de aankleding. De locaties (en hoofdstukken) mogen de namen hebben van bestaande steden (Londen, Lissabon, Alexandrië, Parijs) maar vrijwel de hele film is opgenomen op gigantische sets in Hongarije. En het is niet alleen vanwege de luchttrams en andere retrofuturistische details dat de steden weinig lijken op hun voorbeelden in de echte wereld. Het huis van Godwin Baxter heeft iets organisch. Lissabon barst van het zonnige geel. Eigenlijk net het geel van de pasteis de nata waar Bella ook een waardevolle les door leert, namelijk dat je van teveel van het goede best misselijk kunt worden. De boot waar Bella tijdelijk op gevangen zit wordt omringd door expressionistische wolken. Alexandrië is een mix van M.C. Escher en Hieronymus Bosch. Parijs is ijzig sprookjesachtig en louche, met Bella in een felgele cape als lichtpunt. Geen wonder dat Lanthimos aan één production designer niet genoeg had: James Price (PADDINGTON 2) en Shona Heath werkten samen om elk hoofdstuk zijn eigen stijl te geven. De kostuums van Holly Waddington doen iets soortgelijks als de decors: ze verwijzen naar een mythisch verleden én naar eerdere sciencefiction, maar alles wordt tot in het absurde overdreven. De kleren volgen de ontwikkeling van Bella: van het uiterst kinderlijke, via die gele cape – kennelijk bedoeld om aan een condoom te doen denken – naar een bruidsjurk met mouwen waar een watermeloen in zou passen. Dan hebben we het nog niet eens gehad over de protheses die Willem Dafoe in Godwin Baxter veranderen, of over het grafisch ontwerp van de dromerige beelden die elk hoofdstuk aankondigen. POOR THINGS is visueel eindeloos fascinerend.
Zou Lissabon misschien als locatie gekozen zijn vanwege Candide? Het verhaal van Voltaire draait om een naïeve jongen die van de ene naar de andere locatie reist, met onder andere een tussenstop in Lissabon, en daarbij leert over de wereld. Voltaire schreef Candide als satirische aanklacht tegen het filosofische optimisme van Leibniz. Candide wordt namelijk door zijn leraar Pangloss verteld dat onze wereld de beste van alle mogelijke werelden is, maar dat optimisme krijgt heel wat te verduren van het haast karikaturale ongeluk en onrecht dat hij onderweg tegenkomt. POOR THINGS zou je kunnen zien als de anti-Candide. Voltaire’s personage wordt van zijn huis weggestuurd omdat hij door de mooie Cunégonde verleid wordt tot een zoen; Bella gaat juist weg omdat ze wil zoenen (en meer). Candide is altijd verteld dat de wereld goed is zoals hij is; ‘God’ houdt Bella voor dat de maatschappij hatelijk en gevaarlijk is. Allebei komen ze tragiek tegen, maar hun reactie is tegengesteld. Candide probeert alles wanhopig in zijn wereldbeeld te passen, terwijl Bella onmiddellijk probeert er iets aan te doen. Candide raakt een voor een zijn illusies kwijt, terwijl Bella’s ervaringen, ook de nare, haar juist verrijken, en ze blijft hongerig naar meer. Zoals ze het zelf verwoordt: ‘I am finding being alive fascinating.’ Candide eindigt met ‘Il faut cultiver notre jardin’: we moeten onze tuin cultiveren. Die conclusie kan Bella dan weer wel met hem delen: aan het einde zit ze, met een martini, in haar perfect naar haar wensen ingerichte tuin. Er lopen wat vreemde wezens rond. Maar alles is precies zoals het zou moeten zijn.
