In de zomer van 1999 braken de gebroeders Larry en Andy Wachowski door met hun tweede film THE MATRIX. De stijlvolle sciencefiction-film was onder leiding van producent Joel Silver voor 65 miljoen dollar gemaakt. Silver opereert met zijn firma Village Roadshow Pictures in Hollywood als onafhankelijk producent, maar is zeker geen kleine jongen: hij molk eerder met groot succes de LETHAL WEAPON- en DIE HARD-formules uit. De producent zag wel wat in het scenario van de broers, dat door alle grote filmstudio’s als onbegrijpelijk terzijde was geschoven.
Warner Bros. verwierf later alsnog de distributierechten van THE MATRIX, maar leek vervolgens te worden overvallen door het succes. Men had op een ander paard gewed, dat in eigen huis met zeven producenten en minstens vier scenarioschrijvers ontwikkeld was. De studio pompte een slordige 170 miljoen dollar in de productie van WILD WILD WEST, een monstrum dat de regisseur, ster en vormgever van MEN IN BLACK opnieuw samenbracht en dus niet kon falen. Hoeveel geld er aan de massale uitbreng en het genereren van een hype werd besteed, zal altijd een raadsel blijven. De allesbehalve onbegrijpelijke en relatief kleine film maakte school en werd de eerste bestseller op dvd, de beoogde kaskraker werd als monumentale misvatting te boek gezet.
Vier jaar later werpt deze geschiedenis een verhelderend licht op de werkwijze waarmee Warner Bros. 2003 tot het jaar van THE MATRIX probeert te maken. De moloch tekent dit keer met groot enthousiasme voor het leeuwendeel van de meer dan driehonderd miljoen voor de productie van twee films die wederom op een bewezen succes voortborduren, en opnieuw worden kosten noch moeiten gespaard om een hype te creëren. Net als bij WILD WILD WEST ontstaat de indruk dat de studiotop blind vaart op de inzichten van succesvolle filmmakers.
Het ontzag voor het talent van de Wachowski’s en de commerciële inzichten van Silver moet onmetelijk groot zijn, want THE MATRIX RELOADED roept meer dan eens de prangende vraag op waarom niemand op de rem trapte. Nog geen dag na de première in een recordaantal bioscopen over de hele aardbol voorspelt een Amerikaanse fan in een internet-discussieforum dat RELOADED ‘de eerste film zal zijn waarvan de special edition dvd 45 minuten korter is dan de bioscoopversie’. Het mag duidelijk zijn dat de hooggespannen verwachtingen rond het vervolg niet worden ingelost.
BIBLIOTHEEK
THE MATRIX schetste een toekomst waarin de mensheid onderworpen is aan het gezag van robots. Anno 2199 wordt de comateuze mens benut als energiebron, en rustig en productief gehouden met een digitale illusie, de Matrix, die suggereert dat men een normaal bestaan aan het eind van de twintigste eeuw leidt. Vanuit de ondergrondse verzetshaard Zion leveren rebellen binnen en buiten de Matrix strijd tegen de onderdrukkers, waarbij men de hoop vestigt op een profetie die de komst van een messias aankondigt. Het allegaartje van elementen uit de Griekse mythologie, de Bijbel, existentiële filosofie, het boeddhisme en de cyberpunk-romans van William Gibson schiep zelf ook een illusie. Het scenario van de Wachowski’s verwees naar een complete bibliotheek vol serieuze kost, en maakte daardoor een erg diepzinnige indruk, zeker in vergelijking met de gangbare hapklare brokken uit Hollywood.
Het verbaast daarom niet dat er over het universum van de broertjes inmiddels ook weer een kleine bibliotheek is volgeschreven, deels op papier en deels in cyberspace, maar de invloed van THE MATRIX op de recente filmhistorie lijkt me van groter belang dan de gesuggereerde diepgang. Die invloed heeft alles te maken met stijl. Van het innovatieve camerawerk en de duistere vormgeving tot de combinatie van Oosterse vechtkunsten en digitale trucagetechnieken, drukte THE MATRIX een zwaar stempel op de filmproductie van de afgelopen vier jaar. Dat de Wachowski’s ook daarbij naar believen in andermans werk graaiden doet niets af aan de stilistische kwaliteiten van de film. Meerdere shots in de openingsscène getuigen van een onmiskenbaar talent voor beeldcompositie.
Zo zien we heldin Trinity in de linkerbovenhoek van het Cinemascope-beeld een brandtrap beklimmen, terwijl het gezicht van een achtervolgende agent aan de rechterkant het beeld vult. Het is een dynamisch beeld, dat in één plaatje een heel verhaal vertelt en sterk herinnert aan het niet minder spannende camerawerk in John Boormans POINT BLANK en Seijun Suzuki’s BRANDED TO KILL. De Amerikaanse en de Japanse gangsterfilm flopten beide in 1967, maar bleken later van grote invloed op het werk van een nieuwe generatie filmmakers. Omdat spektakel en trucages in Hollywood het belang van stijl en beeldcompositie volledig hebben verdrongen, is het even nuttig als verfrissend dat de Wachowski’s en cameraman Bill Pope weer eens hebben laten zien hoe goed een uitgebalanceerde combinatie van esthetiek en functionaliteit kan uitpakken.
LANGE NEUS
In de lawine aan hoogdravende reclamepraatjes, die van THE MATRIX RELOADED en het voor november geplande sluitstuk THE MATRIX REVOLUTIONS een evenement moet maken, wordt gemeld dat de twee films samen meer dan zes keer zoveel trucage-shots bevatten dan de voorganger. Het waren er 412, het worden er 2500. Daarin schuilt een mogelijke verklaring voor het feit dat het opnieuw door Bill Pope geschoten RELOADED niet één shot bevat dat zich in schoonheid en zeggingskracht met het brandtrapshot uit de voorganger kan meten. Esthetiek en dynamiek zijn ondergeschikt gemaakt aan overwegingen van technische aard. De makers proberen nu te imponeren met een stortvloed aan special effects, zoals we die kennen uit de twee recente STAR WARS-films van George Lucas. En dat is teleurstellend, want THE MATRIX maakte met de duistere en dynamische stijl en de punkrock-pose juist een aanstekelijk lange neus naar de met speelgoed gevulde etalages van Lucas.
Tot overmaat van ramp doet ook het scenario van RELOADED aan het werk van Lucas denken. De rebellen die in de voorganger in een kleine en geïsoleerde groep opereerden en slechts over Zion spraken, dalen nu meteen af naar het ondergrondse complex. Daar worden weinig verheffende debatten van politieke en strategische aard opgeleukt met massale festiviteiten, die het midden houden tussen een pauzenummer op een Oscargala en de theatrale kul van het Cirque du Soleil. Het is moeilijk om het gezicht in de plooi te houden wanneer de gouverneur van Zion in het grottencomplex opmerkt dat het een mooie nacht is, het is vrijwel ondoenlijk de onbeholpen dramaturgie en afstandelijk formele dialogen van de Wachowski’s door de vingers te zien.
Als het behoud van Zion werkelijk de inzet van de epische strijd in de trilogie vormt, dan geven de broertjes ons in RELOADED verdomd weinig reden om de kant van de goeden te kiezen, temeer omdat de door Keanu Reeves vertolkte messias Neo zich herhaaldelijk op een schrijnend gebrek aan intelligentie laat betrappen. De vraag of Zion en Neo er ook echt toe doen laat zich met een reeks onthullingen aan het slot echter niet meer eenvoudig beantwoorden. Plaatste de voorganger vraagtekens bij de realiteit zoals wij die kennen, de opvolger zaait met een lange monoloog aan het slot twijfels over de wereld waarin de twee films zich afspelen. Wat voor de één diepzinnig en voor de ander verwarrend is, kan ook onverschilligheid oproepen, al is het ongetwijfeld de bedoeling dat we ons allen in november naar THE MATRIX REVOLUTIONS spoeden om te ontdekken hoe de vork precies in de steel zit.
In een sterk staaltje klantenbinding suggereren de makers echter ook dat het aanschaffen van de THE ANIMATRIX-dvd en het ENTER THE MATRIX-computerspel nu al soelaas kan bieden, waarmee Hollywood het schaamteloos uitventen van nevenproducten een geheel nieuwe invulling geeft.
TRIVIALE KWESTIE
Dat de Wachowski’s en Silver een commerciële doelstelling boven inhoud en stijl laten prevaleren, blijkt ook uit het feit dat populaire elementen uit de voorganger in het eerste vervolg zonder uitzondering tot haast absurde proporties worden uitvergroot. RELOADED bevat meer kungfu, meer explosies en meer innovatieve trucages, en bij elk technisch verbluffend klapstuk lijken motivatie, plot- en karakterontwikkeling er helemaal niet meer toe te doen. Sommige knokpartijen worden langer uitgesponnen dan leuk of spannend is, andere hebben een afloop die het gebeuk tot een triviale kwestie maakt. De knokpartij tussen Neo en de zichzelf kopiërende tegenstander agent Smith en de lange achtervolging op een snelweg worden terecht geroemd als doorbraken op het gebied van digitale trucagetechniek en virtueel camera- en stuntwerk, maar bieden feitelijk niets meer dan dat. Het zijn enerverende scène’s die een betere film hadden verdiend.
Her en der wordt geopperd dat THE MATRIX REVOLUTIONS alle gebrekkige elementen van RELOADED alsnog in een inhoudelijk bevredigende context zal plaatsen. Het is dezelfde drogredenatie die de STAR WARS-fan in staat stelt de evidente gebreken van THE PHANTOM MENACE en ATTACK OF THE CLONES te vergoelijken, al is het bij de MATRIX-trilogie vooralsnog koffiedik kijken. Mochten de ware gelovigen gelijk krijgen en de Wachowski’s ons met een geniale draai in het slotstuk alsnog op de knieën dwingen, dan neemt dat niet weg dat een film die onverschilligheid oproept niet bepaald nieuwsgierig maakt naar een volgend deel. De meeste onthullingen in RELOADED lijken er bovendien op te duiden dat de trilogie zou kunnen eindigen met een teleurstellende spelvariant op het sleetse ‘het was maar een droom’-scenario.
Dat spel laat zich met de aanschaf van ENTER THE MATRIX nu al spelen en staat op een schijfje dat in de computer ronddraait. Het Engelse woord voor omwentelingen is REVOLUTIONS. De dvd van het onverminderd sterke THE MATRIX zal nog heel wat omwentelingen in de speler van ondergetekende maken, die van THE MATRIX RELOADED niet.
Copyright Bart van der Put. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #59, zomer 2003.
