Twintig jaar na dato is het moeilijk om THE MATRIX – vanaf nu weer even kort in de bioscoop te bewonderen – los te zien van context, invloeden, en andere nevenfactoren. Toch is het de moeite waard om dat te proberen.
Dat betekent proberen te vergeten wat een cultsucces THE MATRIX was: een film van grotendeels onbekende makers die zelfs in uitzonderlijk filmjaar 1999 moeiteloos wist op te vallen. Proberen de twee teleurstellende sequels te vergeten, en de rest van de fascinerende maar onevenwichtige verdere carrière van Lana en Lilly Wachowski. Even niet denken aan de ironie in het feit dat de film ondanks een doorzichtig progressieve boodschap Reddit de term ‘red pilling’ opleverde.
Probeer het in plaats daarvan – of het nu in de bioscoop is of gewoon thuis op de bank – met frisse ogen te bekijken. Beeld je in dat de film vandaag uit zou komen, tussen alle CGI-bombast in een filmlandschap dat niet echt veel kansen laat voor oorspronkelijke ideeën. Ik wed eigenlijk dat de film dan nog steeds een hit zou worden. Sommige aspecten zijn wellicht gedateerd – het hacken, de diskettes, het feit dat er nog overal telefooncellen zijn – maar de rest staat nog steeds als een huis.
Neem de manier waarop we informatie krijgen over de wereld van THE MATRIX. Er valt een boel uit te leggen: wat de Matrix is, waarom het bestaat, hoe het werkt. De Wachowski’s pakken het slim aan: ze beginnen door vragen op te roepen. We horen eerst een gesprek tussen Trinity en Cypher, waar je als iemand die de film voor het eerst ziet weinig van snapt. Ze noemen een ‘Morpheus’, die denkt dat iemand anders ‘the one’ is. Dan volgt de vechtscène tussen Trinity en de agenten – die fantastisch ingeleid wordt door het ‘Your men are already dead’ van Agent Smith.
We ontmoeten de hoofdpersoon, Neo, pas later. En Neo snapt in eerste instantie ook helemaal niets van wat hem overkomt, behalve dat het creepy is – het effect waarbij zijn mond dichtgroeit is nog steeds indrukwekkend – en dat Morpheus, een man waar hij al langer naar op zoek is maar in eerste instantie alleen via de telefoon spreekt, wél weet wat er aan de hand is.
Tegen de tijd dat Neo en Morpheus eenmaal tegenover elkaar zitten, barst je als kijker van de nieuwsgierigheid, waardoor de expositiedump die volgt als een verlossing voelt en niet als noodzakelijk kwaad. Het helpt ook dat de informatie gedoseerd wordt geleverd, want (zoals Morpheus ook zegt) sommige dingen moet je zíen, niet horen.
Een ander element waardoor de film nog steeds indruk maakt is de cinematografie. De look van THE MATRIX is eindeloos nageaapt en overgenomen. De kleurfiltering is ondertussen niet meer weg te denken. Bullet time zit in het standaardarsenaal van elke actiefilmer, en is zelfs een beetje een cliché geworden. Maar al hebben veel latere films de look overgenomen, ze kunnen niet tippen aan de stijl van de Wachowskis. De Wachowskis kiezen interessante shots die het cliché weten te overstijgen: kogels vallen naar beneden, recht op de camera af; een wapen komt zó dicht bij de camera dat het helemaal vertekend is; een cruciale ontwikkeling wordt via de bolle spiegel van een motor gevolgd.
Valt er dan helemaal niets op de film af te dingen? Oh, jawel hoor. De kleurfiltering, bijvoorbeeld, was destijds een interessante keuze – en een slimme manier om visueel de Matrix van de ‘echte’ wereld te onderscheiden – maar het maakt de film ook wel grauw, grungier dan nodig. De oprechtheid van alles had af en toe een knipoog of een vleugje ironie kunnen gebruiken. De filosofie is lang niet zo diepzinnig als de film lijkt te denken. Het is, zoals collega Theodoor Steen terecht opmerkte, opvallend seksloos allemaal voor een film met zoveel fetisj-invloeden. Phil van Tongeren verwoordde het destijds (in een recensie die overigens begint met een volstrekt onterechte sneer naar Reeves) als volgt: ‘THE MATRIX is een geöliede kermisattractie – achtbaan en spookhuis inéén – die aan de bestaande angstvisioenen over de mens als slaaf van de technologie verder weinig opzienbarends of verontrustends toevoegt.’
Toch. THE MATRIX met frisse ogen bekijken is beseffen hoe wonderbaarlijk de film was, en dat het meer dat terecht is om twintig jaar na dato weer op het grote doek uit te brengen. En over twintig jaar dan gewoon nog een keer.
Distributeur: Warner Bros Pictures. Release NL: 29 augustus 2019. Copyright Hedwig van Driel. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 29 augustus 2019.
