Met de Belgische presentatie van een voorbeeldig uitgevoerde dubbel-dvd van Harry Kümels MALPERTUIS gooit het Koninklijk Film Archief hoge ogen. De fantastische film wordt niet alleen in twee verschillende en bovendien digitaal opgepoetste versies uitgebracht, maar er valt ook te genieten van een lading bijzonder bonusmateriaal.
Al eind jaren zestig loopt de Antwerpse regisseur Harry Kümel met plannen rond voor een verfilming van Jean Rays fantastieke roman Malpertuis. Gelanceerd als ‘het wonderkind van de Vlaamse cinema’ en met indrukwekkend werk voor de BRT, een intrigerend speelfilmdebuut (MONSIEUR HAWARDEN) en een internationaal succesvolle horrorfilm (DAUGHTERS OF DARKNESS) op zijn palmarès, wordt het hem begin jaren zeventig mogelijk gemaakt dit gewaagde plan te realiseren.
Gewaagd, want de weerbarstige roman van Ray laat zich niet gemakkelijk tot filmscript vertalen. En als Kümel van plan is de uitgesproken barokke kanten van het verhaal recht te doen, is een fors budget nodig. Dat budget komt er – uiteraard na het nodige getouwtrek – met een ongekend bedrag van 35 miljoen Belgische frank (één miljoen euro), wat de film tot de duurste Belgische productie ooit maakt. Tevens blijkt het mogelijk een imposante rolbezetting samen te stellen; zelfs de grote Orson Welles haakt in.
MALPERTUIS vertelt het verhaal van de jonge matroos Jan (Mathieu Carrière), die ontscheept in een Vlaamse havenstad en na een dol avontuur met een bloedmooie dame van lichte zeden (Sylvie Vartan) in de mystieke villa Malpertuis belandt. Aldaar heeft zijn verre oom Cassavius (Orson Welles) met diens laatste krachten de erfgenamen bijeengeroepen. Op zijn sterfbed bepaalt hij dat zijn onmetelijke, maar op geheimzinnig wijze verkregen rijkdom naar degene gaat die het lukt om in de villa, die vanuit alle hoeken dood en verval uitwasemt, in leven te blijven. Jan maakt kennis met de bizarre bewoners van het labyrint-achtige complex, waarbij hij vooral gefascineerd raakt door de blonde schoonheid Euryale (Susan Hampshire). Zonder hem ook maar één blik waardig te keuren krijgt ze hem volledig in haar ban. Nadat hij enkele angstaanjagende voorvallen heeft meegemaakt, ontsluiert Euryale tenslotte het gruwelijke geheim van Malpertuis. Maar daarvoor betaalt de nieuwsgierige jongeman een hoge prijs.
Als blijkt dat productiemaatschappij United Artists de film in mei 1972 in de officiële selectie van Cannes mag presenteren, splitst men Kümel editor Richard Marden (SLEUTH) in de maag, die gehaast een Engels nagesynchroniseerde en 107 minuten lange versie van MALPERTUIS aflevert. Kümel ziet hierin te weinig terug van zijn oorspronkelijke visie, noemt Marden een ‘onbekwame cutter’, en is dan ook niet verbaasd wanneer pers en publiek de film lauwtjes ontvangen. De regisseur gaat hierna koortsachtig aan het werk. Zes maanden noeste arbeid in semi-kluizenaarschap leveren een ingrijpende hermontage – inclusief een geheel nieuwe titelsequentie – en een Vlaamse nasynchronisatie op. Hiervoor verzorgt Kümel zelf maar liefst zes stemmen. Pas in maart 1973 komt deze versie, twaalf minuten langer dan de Cannes-print, uit in de Belgische bioscopen.
Een vergelijking tussen de beide MALPERTUIS-films is interessant. En voor mij persoonlijk ook amusant, omdat ik Kümel enkele keren heb mogen ontmoeten en een tijdje met hem heb doorgebracht, vooral tijdens het dertiende AFFF in 1996. Ik werkte toen mee aan een Europees nevenprogramma waarin de lange versie van MALPERTUIS werd vertoond. Het was de eerste keer dat ik deze versie zag en ik was wat verbaasd, vertrouwd als ik was met de Engelse, die ik hoog had zitten. De markante, charmante en immer eigengereide cineast vond dat ‘hoog zitten’ natuurlijk lulkoek. ‘De enige versie is de lange’, zo stelde hij, omdat de curieuze structuur van deze film echt de zijne is. Pas na jaren kon ik zijn woorden op waarde schatten, mede omdat het wennen was om de internationale cast met een typisch Vlaamse tongval te horen oreren. En ook ligt het theatrale acteerwerk soms wat zwaar op de maag, waarbij houten klaas Carrière het wel heel bont maakt. Maar de eigenaardige en eigenlijk ongrijpbare vorm van fantastiek van Jean Ray komt inderdaad het best tot uitdrukking in Kümels langere variant. MALPERTUIS dompelt de kijker onder in een soort parallel universum waarin hij als een slaapwandelaar de meest fantastische impressies krijgt voorgeschoteld, zonder enige aantoonbare samenhang, zoals het een droom betaamt. Daarom bevat deze versie bij de aftiteling dan ook een citaat van Lewis Carroll: ‘What is life but a dream?’.
Terug naar de dvd, die overigens een onderdeel is van de reeks ‘Kroniek van de Vlaamse Film’. De Marden-variant kent tijdens de fraaie René Magritte-optiteling nogal wat spikkels en krassen, maar ziet er toch erg goed uit. Voor Kümels eigen versie heeft men zich meer moeite getroost met een nagelnieuwe digtale en opgepoetste scan van het oorspronkelijke negatief. Mede hierdoor straalt de kleurenpracht van Gerry Fishers sublieme fotografie van het scherm, zijn ook de kleinere details te zien en is het geluid hoorbaar beter geworden. De extra’s op de twee schijven behoren tot het beste dat ik de laatste tijd op een genre-dvd ben tegengekomen. De documentaire De Malpertuis Archieven reconstrueert de ontstaansgeschiedenis van de film door middel van interviews waarin tal van amusante anekdotes langskomen, zoals over de werkwijze van setschilder Henri ‘Riton’ Gourdan die technisch complexe shots wist op te lossen als een Mario Bava van de lage landen. In de terugblik Orson Welles Uncut (inclusief nooit eerder vertoonde rushes) wordt uitgebreid stilgestaan bij de acteur en zijn functie op de set als opperbrompot. Fraai is ook de korte docu Susan Hampshire, One Actress, Three Parts, waarin uit de doeken wordt gedaan hoe deze actrice drie totaal verschillende personages neerzette. Verder zijn er Kümels interessante korte films AETHER (1960) en de Kafka-bewerking DE GRAFBEWAKER (1965), een bezoek van Kümel aan de belangrijkste filmlocaties in Brugge en Gent, en ontbreekt uiteraard het audiocommentaar niet. Wie het interview met Kümel in Schokkend Nieuws #60 heeft gelezen zal tal van doublures aantreffen, maar de enthousiaste cineast weet een interessant betoog over zijn magnum opus te houden, voorzien van relativerende humor en zelfkritiek. Ook leuk: op de inlay zijn fragmenten van tamelijk pittige kritieken uit de tijd zelf afgedrukt, waaruit wel duidelijk wordt dat de film inmiddels aan een serieuze inhaalslag bezig is.
Hopelijk vergeven de samenstellers van al deze puike extra’s het me wanneer ik als favoriet onder het bonusmateriaal er toch een oud RTBF-filmpje uitpik. Jean Ray – John Flanders is een uitzonderlijk item van slechts zeven minuten, waarin de zichtbaar aan het einde van zijn leven gearriveerde auteur terugkijkt op zijn bestaan. Als Jean Ray schreef hij in het Frans en als John Flanders in het Nederlands, met een curieus oeuvre als resultaat, dat men bij onze zuiderburen ook wel ‘de Belgische school van het ongewone’ pleegt te noemen. De zich van een zorgvuldige archaïsche woordkeuze bedienende grijsaard verhaalt van voorbije voorvallen en bijna vergeten mensen die hij zich herinnert nu zijn levenslicht langzaam dooft, zoals ‘mijn oude vrienden van de baren, die bij de Steenbokskeerkring zijn gestorven.’ Het is in dit filmpje dat zich het wezen van de ware Jean Ray-fantastiek en dus ook MALPERTUIS ontvouwt: een mengsel van fascinatie voor het onbegrijpelijke, omhelzing van het verbodene en aanvaarding van het noodlot, en dat alles begeleid door een subtiele glimlach. Mooi dat dit nu op een digitale spiegelplaat voor toekomstige generaties bewaard is – vertellers zoals Ray waren er ooit, maar ze komen nooit meer terug.
Copyright Mike Lebbing. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #68, winter 2005/2006.
