‘Mijn naam is Alejandro Jodorowsky. Ik ben 24 en naar Parijs gekomen om het surrealisme weer tot leven te wekken.’ Met die woorden introduceerde Jodorowsky zichzelf in 1953 bij de peetvader van het surrealisme, André Breton. Breton weigerde hem te ontmoeten, wat Jodorowsky niet bepaald surreëel van hem vond.
Twintig jaar later regisseerde Jodorowsky (toen vooral bekend vanwege het cultsucces EL TOPO) zijn derde film, THE HOLY MOUNTAIN. Zoals hij destijds in een interview met Penthouse verklaarde wilde hij met de film vanuit zijn eigen onderbewustzijn dat van de toeschouwer aanspreken. Tot op de dag van vandaag geldt THE HOLY MOUNTAIN als een meesterwerk van de surrealistische cinema, vooral vanwege de geestveruimende beelden. Maar Jodorowsky heeft zich naar mijn idee niet consequent genoeg aan zijn oorspronkelijke belofte gehouden. Wat begint als een overrompelend surrealistisch epos avant la letttre eindigt teleurstellend als een masterclass zelfverkenning. Een puristische bespreking kan niet zonder een definitie van het surrealisme, waarvoor ik, in navolging van Breton, wil verwijzen naar Lautréamonts ‘Zangen van Maldoror’. Daarin staat dat de zestienjarige jongen Mervyn zo mooi is ‘als de toevallige ontmoeting van een paraplu en een naaimachine op een ontleedtafel’. Zulke ontmoetingen vormen de kern van het surrealisme: confrontaties van elkaar in wezen vreemde fenomenen, waaruit een nieuwe werkelijkheid verrijst die direct, dus zonder tussenkomst van conventies en concrete betekenissen, het onderbewustzijn van de toeschouwer, lezer of luisteraar treft.
Vooral het eerste halve uur van THE HOLY MOUNTAIN heeft een orthodox surrealistisch karakter. Met de nuchterheid van de traditionele cinema als onontkoombaar referentiekader werkt Jodorowsky’s verhaalloze potpourri van toevallige ontmoetingen tegenwoordig even bevrijdend als twintig jaar geleden. Als toeschouwer ben je eenvoudigweg uitgeleverd aan deze visuele psychedelica. Soldaten met gasmaskers en gevilde-honden-op-stok marcheren voorbij ijverig strijkende arbeidsters. De Spaanse verovering van Mexico wordt nagespeeld met padden en leguanen, onder begeleiding van het strijdlied ‘Eins, zwei, drie, vier, fünf!’. Een piepjong, in lingerie gestoken meisje wordt betast door een oude man wiens ogen van glas blijken te zijn. Taferelen die door hun even duizelingwekkende als effectieve opeenstapeling van symbolen iedere interpretatie tarten, zoniet overbodig maken.
Het wordt al wat moeilijker om niet aan het analyseren te slaan wanneer het hoofdpersonage het heiligdom van een alchemist (Jodorowsky zelf) binnendringt en zich aldaar gaat voorbereiden op de zoektocht naar het eeuwige leven. Hij wordt bijgestaan door afgezanten van heel het zonnestelsel, die elk vertellen over het leven op hun planeet. Het buitenaards bestaan volgens Jodorowsky valt gemakkelijk uit te leggen als een dolgedraaide en vaak ook uiterst komische allegorie op de condition humaine, met alle egoisme, agressie en seksuele uitbundigheid vandien. Op Mars worden mystieke geweren gemaakt met joodse kandelaars als kolf, op Pluto woont men in doodkisten en op Uranus wordt de overbevolking bestreden met gaskamers, gasscholen en gasbordelen. Het magisch-symbolische kleurgebruik en de eclectische score maken het maatschappijkritisch pandemonium compleet, terwijl Jodorowsky met name een genie in enscenering blijkt en het relatief kalmpjes aandoet met montage en camerawerk. In het derde deel neemt de film helaas in alle opzichten gas terug, want dan wordt het tijd voor reflectie. De alchemist ontpopt zich als een semi-boeddhistische leermeester die zijn discipelen met zinnen als ‘bezit is de ultieme pijn’ aanspoort hun geld en individualiteit vaarwel te zeggen, met onsterfelijkheid als beloning. THE HOLY MOUNTAIN verzandt in een verhandeling over subjectiviteit, zelfopoffering en waarheid die je vooral op je intellectuele vermogens aanspreekt. Even knapt de meditatieve sfeer wanneer een Tiroler de pelgrims uitnodigt voor een bachanaal in de godslasterende Pantheon Bar. Zelden was een Oosterrijker in klederdracht beter op zijn plaats. Maar uiteindelijk wordt een nuchterheid van je verlangd die met het surrealistische uitgangspunt – ‘Ik spreek vanuit mijn onderbewuste tegen het jouwe’ – nog maar weinig te maken heeft. Na bijna twee uur koortsdromen plant het werkelijkheids-vraagstuk waarmee de film eindigt je nog voor de aftiteling weer thuis op bank.
De dvd biedt THE HOLY MOUNTAIN in een nagenoeg ongecensureerde CinemaScope-versie, die redelijk recht doet aan het wijde kleurenspectrum maar best scherper en schoner had mogen zijn. Het enige extra is een interview met de Italiaanse Jodorowsky-kenner Massimo Monteleone. Een commentaartrack heb ik niet gemist: als één ding blijkt uit Jodorowsky’s commentaar op de dvd van zijn speelfilmdebuut FANDO Y LIS, dan is het dat niemand zijn films beter kapot kan praten dan Jodorowsky zelf.
EXTRA’S *
Copyright Kevin Toma. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. .Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #56, najaar 2002.
