De komst van een voorbeeldig uitgevoerde dvd-box maakt een einde aan de ongrijpbare en mythische status van twee belangrijke cultfilms. Alejandro Jodorowsky’s EL TOPO en THE HOLY MOUNTAIN maakten de in Chili geboren globetrotter in de jaren zeventig tot een godheid die zelfs The Beatles op de knieën kreeg.
De mengelmoes van psychedelica en mystiek, psychologie en godslastering, exotisme en existentiële paniek blijft fascineren, net als de maker zelf. ‘De wereld is erg ziek. Kunstenaars hebben het vermogen en de plicht te helen. Ik heb cinema altijd als een ideaal middel daartoe beschouwd. Maar cinema heeft perverse helden. James Bond is gedegenereerd! En Superman! Stel je Superman eens in bed met een vrouw voor: zijn zaadlozing zou haar lichaam verwoesten, haar hoofd doen exploderen en vervolgens nog een gebouw omver kegelen. Superman is een personage dat geen liefde kan bedrijven. Dat deugt niet. Als je naar de bioscoop gaat en er als een twaalfjarig kind vermaakt wordt kom je er dommer uit dan je er binnen ging.’ Aan het woord is Alejandro Jodorowsky, die in het audiocommentaar bij zijn film THE HOLY MOUNTAIN de spreekwoordelijke oude vos is, die mogelijk zijn haren, maar nooit zijn streken zal verliezen.
De regisseur verklaart 75 jaar oud te zijn, maar zijn geestdrift, creativiteit en spraakvermogen hebben daar geenszins onder te lijden. Toch is de Jodorowsky die zich nu zo fascinerend en humoristisch over zijn werk en de wereld uitlaat niet meer de man die vijftien jaar geleden Schokkend Nieuws te woord stond. Destijds was de filmmaker strijdlustig op het agressieve af, voortdurend overtuigd van het eigen gelijk, of dat nu intellectueel, spiritueel of moreel van aard was. Grappig is hij altijd geweest, en dat hielp zijn Amsterdamse volgelingen in de zomer van 1992 dan ook door een hectische en memorabele dag heen. De oudere Jodorowsky bevalt beter. De man die als geen andere filmmaker vereenzelvigd wordt met bewustzijnsverruiming, spirituele groei en aanverwante zaken weet inmiddels hoe de vork in de steel zit. Daarbij past bescheidenheid en bovenal: begrip en liefde voor de ander.
Het mag zweverig klinken, Jodorowsky gaat er pragmatisch mee om. Vroeger ging hij als Goddelijk Kunstenaar het gevecht aan met veganisten die het dierenleed in zijn films veroordeelden, tegenwoordig verklaart hij dat alle karkassen ‘terug naar het restaurant’ gingen, en biedt hij nederig excuses aan voor de twee kraaien die hij in EL TOPO doodschiet. Ouder, wijzer en naar eigen zeggen zeer gelukkig, licht de regisseur in de nieuwe dvd-box zijn eerste drie speelfilms toe. Hij doet dat dermate aanstekelijk en verhelderend, dat die rare en ogenschijnlijk zweverige films enorm aan belang en betekenis winnen, en dat zelfs een nuchtere scepticus in een devote fan kan veranderen. Over een oude vos en zijn streken gesproken!
CHARLATAN
Het is anno 2007 moeilijk te bevatten hoe groot Jodorowsky in 1971 werd. Tarantino is misschien de rockster onder de huidige generatie filmmakers, de eveneens in eigen werk acterende Jodorowsky verwierf met EL TOPO het aanzien van een wijsgeer, een genie, een goeroe. De film blijft ijzersterk, vooral omdat hij nog steeds nergens op lijkt. Met zijn stripverfilming BLUEBERRY ondernam de Franse filmmaker Jan Kounen een paar jaar geleden een doelgerichte poging om ook een psychedelische western op zijn naam te zetten en eerder was er het bizarre Italiaanse MATALO! dat als de SUSPIRIA van de spaghettiwesterns beschouwd kan worden. Beide wekken echter niet de indruk meer te bevatten dan je op het eerste gezicht waarneemt. EL TOPO (de mol) gaat over een spiritueel pad dat de door Jodorowsky zelf vertolkte killer aflegt. Het is een trip in de geografische en psychedelische betekenis van het woord en een egotrip in psychologisch opzicht, want de maker en spil van de film schopt het van een macho-Mozes tot een verlichte messias die bergen lijkt te verzetten. Vergeet John Wayne en Clint Eastwood, deze cowboy schiet niet alleen beter, hij treft zelfs doel zonder zijn pistool te trekken. Hij ontstijgt het fysieke. Hij weet meer dan wij.
De film en de maker belandden eind 1970 vanuit Mexico in New York, waar de programmeur van het oude Elgin-theater besloot EL TOPO zonder enige promotie dagelijks om middernacht te vertonen. Het werd een cultureel evenement waar figuren als Andy Warhol en diens entourage per strekkende limousine arriveerden. Tot de zomer van 1971 raakte de voorstelling elke dag uitverkocht. Het kostte John Lennon dan ook geen enkele moeite om zijn manager Allen Klein er toe over te halen de Amerikaanse distributierechten te kopen. EL TOPO werd prompt uit de nachtvoorstelling genomen en met veel publicitaire tamtam in een grote zaal aan Times Square gelanceerd, om daar in korte tijd een stille dood te sterven. Was Jodorowsky bij daglicht als charlatan door de mand gevallen? Veel critici meenden van wel, maar voor anderen verhoogde de merkwaardige gang van zaken het mystieke gehalte van de film en de maker juist aanzienlijk. Wat de status van EL TOPO en de opvolger THE HOLY MOUNTAIN evenmin schaadde, is dat een conflict tussen de regisseur en Allen Klein die laatste ertoe bracht de twee films dertig jaar aan de markt te onttrekken.
HEMELBESTORMEND
Door de wonderbaarlijke digitale herrijzenis van de eerste drie films van Jodorowsky is diens vroege ontwikkeling als filmmaker en kunstenaar eindelijk optimaal te zien. Zelf noemt de regisseur het volledig geïmproviseerde debuut FANDO Y LIS, dat hij baseerde op zijn herinnering aan het gelijknamige toneelstuk van Fernando Arrabal, een film van een adolescent. Het is zeker een film van een autodidact die nog een lange weg te gaan heeft, getuige de gedateerd ogende karikaturen van de strijd tussen maatschappelijke klassen, man en vrouw, religie en ratio, geld en geluk.
In THE HOLY MOUNTAIN keren veel van die thema’s terug, maar worden ze inventiever en kleurrijker verbeeld en nadrukkelijk gekoppeld aan een spirituele reis die via een klassieke afbraak van het ego naar een hoger bewustzijn moet voeren. Wat in het spartaans vormgegeven debuut nog als naïef hemelbestormend en soms hemeltergend volkstoneel overkwam, is met een oogverblindend psychedelisch palet in cinemascope-beeld tot een indrukwekkende ervaring getransformeerd. Dat de film net als EL TOPO de tand des tijds doorstaan heeft, is mede te danken aan het inzicht dat de maker toen al verworven had en dat hem door een deel van zijn trouwe publiek zeer kwalijk werd genomen. In de ontknoping van de western waarschuwde Jodorowsky er voor dat verlichting en verlossing niet per definitie tot geluk leiden, maar juist catastrofale gevolgen kunnen hebben. Het slot van THE HOLY MOUNTAIN gaat veel verder, want daarin richt de maker zich letterlijk rechtstreeks tot de toeschouwer, die nadrukkelijk niet de beloning krijgt waar anderhalf uur naar toe is gewerkt.
Jodorowsky noemt de films nu overmoedig, want ze waren bedoeld om de mensheid te veranderen en de maker verkeerde daadwerkelijk in de veronderstelling dat te kunnen doen. Dat is zeker bij THE HOLY MOUNTAIN begrijpelijk, want de regisseur werd tijdens de productie door menigeen als een goeroe aanbeden. Hij maakt er in de rolverdeling en aankleding dankbaar gebruik van, met het ene opulent vormgegeven spektakelstuk na het andere en overvloedig fysiek stuntwerk van het meest bizarre soort. Maar uiteindelijk stuurt hij zijn volgelingen zonder hapklare oplossing of succesformule naar huis. Uit de bijgevoegde documentaire blijkt dat de grote Jodorowsky zijn spirituele reis inmiddels volbracht heeft en zijn inzichten nu via tarotlezingen en groepssessies met anderen deelt. Het komt erop neer dat de antwoorden niet in een bloeddoordrenkte woestijn of op een heilige berg gezocht moeten worden, maar bij de eigen bloedverwanten. Logisch? Natuurlijk! Maar de weg die naar dat inzicht voerde was zeker geen dwaalspoor, laat staan een omweg. Want hij voerde langs plaatsen waar geen andere filmmaker kwam, bracht ons terloops de moeder aller cultfilms en levert met de nieuwe uitgaven een bijzonder cultureel en cinefiel hoogtepunt op.
Extra’s: ****
Copyright Bart van der Put. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #74, zomer 2007.
