Vanaf 18 juni, drieëndertig jaar na dato, is BLADE RUNNER dan eindelijk op het witte doek in Nederland te zien in de versie zoals regisseur Ridley Scott hem bedoelde. Met of zonder voice-over, wel of geen happy end: een visueel overrompelend meesterwerk blijft het.
BLADE RUNNER (1982) is inmiddels al net zo’n gouwe ouwe als METROPOLIS, en Fritz Langs magnum opus was een minstens zo grote inspiratiebron als Philip K. Dicks boek Do Androids Dream of Electric Sheep? BLADE RUNNER is sindsdien ook minstens zo invloedrijk geweest voor de sciencefictionproducties die volgden. De uitdrukking ‘zijn tijd vooruit zijn’ is zo’n beetje uitgevonden voor films als deze.
Dat BLADE RUNNER bij de première lauwtjes werd ontvangen, had onder meer te maken met de rol van Harrison Ford. Het publiek dat trek had in meer schavuitenstreken à la Han Solo of de vlotte actie van Indiana Jones, kwam van een koude kermis thuis. In BLADE RUNNER treedt Ford eerder op als een achterkleinzoon van Philip Marlowe en Sam Spade: een cynische underdog in een moreel verrotte wereld, verstrikt in intriges, speelbal van corrupte krachten én van een femme fatale. De combinatie van film noir en sciencefiction maakte BLADE RUNNER uniek: een future noir.
De uitgebluste Rick Deckard (Ford) krijgt de ondankbare klus een aantal muitende en moordende replicants onder leiding van supersoldaat Roy Beatty (Rutger Hauer op zijn absolute carrièrehoogtepunt) te ‘deactiveren’. Hauers synthetische rebellen hebben ondanks hun artificiële karakter een in-en-in-menselijke drijfveer: ze willen hun schepper ontmoeten en dan in één moeite door een paar jaartjes bovenop hun uiterste houdbaarheidsdatum.
Wie BLADE RUNNER nu voor het eerst ziet, mist uiteraard het visuele verrassingseffect, maar qua sfeer, setting en verhaal heeft de film niets aan kracht ingeboet. Als futuroloog slaat Ridley Scott geen belabberd figuur. Oké, die vliegende politieauto’s die tussen de wolkenkrabbers van L.A. anno 2019 suizen, zien we voor het gemak maar even door de vingers, net als de kolonies op andere planeten in ons zonnestelsel. Daar gáát de film ook niet over. Waarover wel? Over de vraag waar de grens precies ligt tussen mens en machine. Over hoe je een perfecte kloon van een origineel kunt onderscheiden. Met de huidige discussies over kunstmatige intelligentie en doorbraken op het gebied van genetisch gesleutel kun je BLADE RUNNER zelfs behoorlijk actueel noemen. Minstens zo actueel als het recente EX MACHINA van Alex Garland, dat BLADE RUNNER als spirituele voorganger heeft.
In de loop der jaren heeft BLADE RUNNER zich aardig gerehabiliteerd: van flop, via cultfenomeen tot onbetwiste filmklassieker. Tegelijkertijd is er bij mijn weten ook geen film die zoveel verschillende gedaantes aannam. Filmhistorici tellen maar liefst zeven versies, waaronder een director’s cut die zonder medeweten van de regisseur tot stand kwam (!) en de door Ridley Scott persoonlijk geautoriseerde final cut. Zelf reken ik stiekem nog een achtste versie mee. In 1982 was de filmkeuring voor mij als tiener een onneembare barrière, maar voor drieënhalve gulden las ik de Marvel-stripversie vol lelijke rastertjes en getypte hoofdletters helemaal stuk. De tekenaar en scenarist kleurden netjes binnen de scenariolijntjes en trokken de filmstills over, maar konden niet voorkomen dat in sommige beschrijvingen toch hun eigen fantasie doorsijpelde. Van alle versies is de strip de enige die een poging doet om iets van een titelverklaring te geven.
BLADE RUNNER: THE FINAL CUT, die nu dus voor het eerst in de Nederlandse theaters is te zien, is al een tijdje definitief. De ultieme versie dateert van 2007 en bevat het nodige poetswerk aan beeld en (surround)geluid. Gelukkig toont Scott zich, wat de inzet van de digitale trukendoos betreft, een toonbeeld van beheersing. Zeker vergeleken bij de photoshoppende George Lucas die met terugwerkende kracht zijn hele STAR WARS-trilogie verpestte.
Het belangrijkste verschil tussen de bioscoopversie uit 1982 en deze final cut zit ‘m in het verwijderen van de voice-over en het happy end (waarvoor Scott destijds wat THE SHINING-kliekjes van Kubrick van de montagevloer raapte.) Dat laatste maakt niet zo heel veel verschil, maar die ontbrekende voice-over wel. Ik weet dat hele scenarioklassen wordt voorgehouden dat het gebruik van een voice-over nog verwerpelijker is dan het lidmaatschap van de Ku Klux Klan, maar zeg eens eerlijk: kan het méér film noir? Dat een narrige Harrison Ford bij wijze van artistieke sabotage destijds zijn voice-over extra mat en saai insprak, doet daar voor mij niets aan af. Integendeel zelfs: Humphrey Bogart klonk ook niet bepaald als een klok. Aan de andere kant: de beelden zónder commentaarstem laten de kijker wel vrijer om vol bewondering te kijken naar die wonderlijke wereld met wetten en regels die niet helemaal te bevatten zijn. De final cut maakt de filmervaring meditatiever.
Een andere afwijking – die overigens ook al in versie zes zat – is de toevoeging van een droomsequentie die de voorstanders van de theorie dat Deckard zelf een replicant is meer munitie in handen geeft. De filosofische dubbele bodem is in BLADE RUNNER geen gimmick, maar de spil. Het werkt omdat het definitieve antwoord niet kenbaar is. En zolang dat zo is, blijft BLADE RUNNER de moeite van het (her)zien waard – in welke versie ook.
Distributie: Warner Bros. Release NL: 18 juni 2015. Copyright: Anton Damen. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 17 juni 2015.
