De Nederlandse distributeur van het Duitse DAS EXPERIMENT had aanvankelijk zijn reserves bij de film. Die betroffen niet zozeer de commerciële potentie ervan als wel de eventueel discutabele inhoud.
In DAS EXPERIMENT onderwerpen wetenschappers een groepje willekeurig gekozen mannen aan een psychologisch experiment dat in eerste instantie de zoveelste exponent van reality-tv verdwazing à la Big Brother lijkt, maar in werkelijkheid teruggaat op een Amerikaans voorbeeld van drie decennia geleden. In 1971 liet de psycholoog Philip Zimbardo een vleugel van de Californische Stanford University ombouwen tot gevangeniscomplex. Achttien studenten werkten mee aan de detentie-simulatie, waarbij de ene helft tot bewaker werd gebombardeerd en de andere helft tot gevangene. Onder de verbijsterde ogen van Zimbardo ontpopten de ‘bewakers’ zich binnen de kortste keren als een groepje sadisten dat bruut geweld niet schuwde. Om de zaak niet nog verder uit de hand te laten lopen werd de proefneming voortijdig afgebroken.
Het verband tussen de in een laboratoriumsituatie gekweekte kuddegeest en de opkomst van het nationaal-socialisme in de jaren ’30 ligt bij een Duitse bewerking van het gegeven voor de hand, maar impliceert natuurlijk niet dat de betreffende film ook ‘fout’ zou zijn. Wat niet wegneemt dat je over de aanpak van tv-regisseur Hirschbiegel wel degelijk van mening kunt verschillen. Zo mikt de film nogal schaamteloos op een breed bioscooppubliek, door op cruciale, alleen als commercieel te beoordelen punten af te wijken van de oorspronkelijke gebeurtenissen. In plaats van de groepsdynamiek als beslissende factor te laten optreden in de onderlinge verhoudingen, schuift Hirschbiegel meteen al een klassieke filmheld naar voren: de undercover-journalist die zich voor de duur van zijn reportage in een hem wezensvreemde omgeving begeeft.
Vergeleken met Sam Fuller’s SHOCK CORRIDOR (1963), waarin een journalist zich in een inrichting laat opsluiten om een moordenaar te ontmaskeren en vervolgens zelf gek wordt, lijkt DAS EXPERIMENT bovendien terug te schrikken voor de uiterste consequentie van het concept; journalist Tarek Fahd (de uitstekende Bleibtreu) komt uiteindelijk met de schrik vrij. Ook de tamelijk prominente rol van twee vrouwen in de cast kan worden uitgelegd als een concessie aan filmconventies. De een, psychologe dr. Grimm, lijkt geen andere functie te hebben dan de omdraaiing van de gezagsverhoudingen te symboliseren wanneer ze door een van de gevangenen in een cel in het nauw wordt gedreven en op het nippertje aan verkrachting weet te ontkomen. De ander, Dora, is op het eerste gezicht ook al zo’n sjabloonfiguur: de buitenstaander die langzaamaan begint te vermoeden dat er iets niet pluis is en zelf op onderzoek uitgaat. Toch kun je voor hetzelfde geld zeggen dat Hirschbiegel met de introductie van twee vrouwen het onder mannen uitgevochten machtsspel juist een intrigerende extra dimensie geeft. En dat Hirschbiegel de film laat eindigen in een droomachtige idyllische sfeer, waarbij notabene ons eigen Zandvoort voor een décor van paradijselijke rust zorgt, doet vermoeden dat we de gelukkige afloop van DAS EXPERIMENT voor de hoofdpersoon niet al te letterlijk moeten nemen.
Hoe dan ook, dat Hirschbiegel ongetwijfeld een ‘lekkere’ film voor ogen stond, waaraan commerciële ingrediënten niet mochten ontbreken, maakt hem nog niet per se verdacht. Wat onbehaaglijk stemt is de klinische, afstandelijke manier waarop hij de gedragingen van zijn ‘proefkonijnen’ observeert. We zien de boel voor onze ogen ontsporen, maar in plaats van verontwaardigd te reageren, bekijken we het toenemende fysieke en psychische geweld met het geinteresseerde oog van de wetenschapper. Dat Hirschbiegel de kijker daardoor als het ware medeplichtig maakt aan de proefneming, voelt niet altijd even prettig, te meer omdat DAS EXPERIMENT inderdaad een ‘lekkere’ film is om naar te kijken. Maar hetzelfde kan gezegd worden van de films van David Cronenberg, ook een regisseur die het buitennissig gedrag van zijn personages nogal eens met eens met een koele, waardevrije blik pleegt te bekijken en bij wie ernstige thematiek regelmatig hand in hand gaat met exploitatieve elementen. Zo’n oorspronkelijk talent als Cronenberg is Hirschbiegel niet en achter de dreun die hij met zijn debuut uitdeelt zit misschien meer virtuositeit dan diepgang. Maar het zou pas echt ‘fout’ zijn geweest als de distributeur de film aan het Nederlandse bioscooppubliek had onthouden.
N.B.: De BBC herhaalde Zimbardo’s experiment onlangs in de vorm van een vierdelige serie die in de maanden mei en juni werd uitgezonden. Reality-tv naar model van Big Brother, met een verrassende uitkomst. Dit keer trokken niet de bewakers maar de gevangenen de macht naar zich toe. Truth is stranger than fiction?
Copyright Phil van Tongeren. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Origineel gepubliceerd in Schokkend Nieuws #55, zomer 2002.
