Charlie Kaufman geldt als een van de meest originele en ambitieuze scriptschrijvers in Hollywood. Hij keert terug met ANOMALISA, de tweede film die hij ook zelf regisseerde, waarin hij alle bekende thema’s uit zijn oeuvre nieuw leven inblaast.
Het is toepasselijk dat de release van ANOMALISA samenvalt met de meest kleurloze tijd van het jaar. Januari en februari zijn de dompers na alle feestdagen, waarna je teleurgesteld moet concluderen: same shit, different year. Die lange blauwe maandag van de ziel past precies bij de gemoedstoestand van antiheld Michael Stone in ANOMALISA. Op het eerste gezicht lijkt Michael zijn leven op orde te hebben, maar achter de façade van een schijnbaar gelukkig gezinsleven zijn de eerste barsten al zichtbaar. In het vliegtuig naar Cincinnati, waar hij als gastspreker is uitgenodigd, spoken pijnlijke herinneringen door zijn hoofd. Cincinnati is de stad van een oude vlam die hij in de steek heeft gelaten. Misschien was zij wel de liefde van zijn leven. Uitgeblust probeert Michael in een steriel hotel te zoeken naar iets dat zijn leven nog zin geeft.
Het opmerkelijke aan dit overbekende verhaal over een ongelukkige blanke man in een midlife crisis is dat Kaufman gekozen heeft voor stop-motion animatie. Dat is een slimme zet die vooral werkt door de verstoorde herkenning die de animaties van mederegisseur Duke Johnson en producent Rosa Tran teweegbrengen. Ze creëren een vertrouwde wereld die toch niet helemaal klopt en surreëel aanvoelt. Een mooie aanvulling op de desintegrerende mentale wereld van Michael.
Kaufman begeeft zich thematisch op bekend terrein. Ongelukkige tragikomische mannen dwalen in al zijn scenario´s rond, zoals in ADAPTATION (Spike Jonze, 2002), ETERNAL SUNSHINE OF THE SPOTLESS MIND (Michel Gondry, 2004) of zijn regiedebuut SYNECHDOCHE NEW YORK (2008). Maar Michael Stone is wel een geval apart. Hij is niet een van die creatieve types, zoals in Kaufmans eerdere films, maar schrijver van boeken over customer service. Michael geeft tips over hoe je naar je klanten moet luisteren. Het is een running gag in de film dat hij steeds door mensen herkend wordt als de man die je bedrijf negentig procent efficiënter maakt. Michael is, kortom, iemand die een systeem in stand houdt waarin menselijk contact als enige doel heeft mensen meer te laten consumeren. Een personificatie van het zielloze cijferfetisjisme dat ons bestaan steeds meer is gaan bepalen. Dat thema sijpelt ook door in andere aspecten van de film. De kille beleefdheid van het hotelpersoneel, het mechanische voorkomen van bepaalde poppen en vooral die terugkerende monotone stemmen.
Het is de steriele en onontkoombare routine van het nu waarin Michael gevangen lijkt te zitten. Maar wanneer hij in zijn hotelkamer zit te tobben hoort Michael een nieuw geluid: de onzekere en pure Lisa is speciaal naar het hotel gekomen om te luisteren naar het verkoopadvies van Michael. Zodra hij haar hoort spreken vergeet hij de grijze werkelijkheid om zich heen.
ANOMALISA ontstond als een hoorspel voor het theater, door Kaufman geschreven onder het pseudoniem Francis Fregoli. Producenten Keith en Jess Calder besloten met Kaufman er een film van te maken. Een heel ander project dan je van het producentenkoppel zou verwachten als je weet dat zij ook Adam Wingards slasher YOU’RE NEXT (2011) en zijn actiethriller THE GUEST (2014) op hun naam hebben staan.
Kaufman gebruikte voor het theaterstuk acteurs David Thewlis, Jennifer Jason Leigh en Tom Noonan en die werkten ook mee aan de filmversie. Thewlis’ schurende stem maakt van Michael een gevoelige zuurpruim die op momenten lekker geïrriteerd overkomt. Lisa wordt tot leven gebracht door de kwetsbare en oprechte toon van Jennifer Jason Leigh. De scènes tussen het paar in de hotelkamer vormen het hoogtepunt van de film, waarbij Lisa een heel bijzondere versie van Cyndi Laupers Girls Just Want to have Fun ten gehore brengt. Tom Noonan heeft een bijzondere functie in de film als de stem van alle ándere personages, inclusief Michaels vrouw, zoon en ex. Noonan werkte eerder met Kaufman in SYNECHDOCHE NEW YORK, maar zal bij de meeste Schokkend Nieuws-lezers vooral bekend zijn als The Tooth Fairy in Michael Mans MANHUNTER (1986). Zijn woorden krijgen een ongemakkelijke banaliteit, nog eens versterkt door de onwerkelijke alomtegenwoordigheid van zijn stem.
ANOMALISA´s bijzondere aanpak neemt niet weg dat de film naar het einde toe zijn richting verliest en dat het verhaal en het thema, even afgezien van de animatie, minder vernieuwend zijn dan je van Kaufman zou verwachten. De premisse van de ongelukkige man op zoek naar een geïdealiseerde vrouw die hem weer zin in het leven geeft, is eigenlijk een platgetreden pad. De onzekere Lisa is in dat opzicht niet ver verwijderd van het cliché van de manic pixie dream girl. Haar achtergrond komt maar heel even ter sprake en zij valt gelijk op de bekende auteur. Haar charmante excentrieke maniertjes, haar verontschuldigingen voor haar eenvoudige komaf; zij is zeker niet de mondige en eigenzinnige Clementine uit ETERNAL SUNSHINE OF THE SPOTLESS MIND.
Kaufman heeft genoeg zelfinzicht en intelligentie om dit soort stereotypen te analyseren in zijn films. Dat doet hij vooral in het personage van Michael. Zijn baan als productiviteitsgoeroe geeft hem een ambigue positie waardoor hij minder sympathiek is dan de neurotische creatieve types uit Kaufmans eerdere films. Geen lijdende kunstenaar dus, maar een zakenman die last heeft van first world problems die hij zelf in stand houdt. Toch kan Kaufman het niet laten om Michael tijdens zijn gastoptreden verward te laten oreren over politiek en de oorlog in het Midden-Oosten. Het voelt aan als een ongeloofwaardige toevoeging die niet past bij zijn karakter.
Toch overtuigt ANOMALISA, omdat het een modern gevoel van onbehagen treffend overbrengt. Een dystopie die verscholen ligt in de banale en herkenbare wereld van consumptie, customer service en hospitality. Het luxe maar steriele hotel is een gouden kooi. De onderdrukkende en Kafkaiaanse sfeer verbinden de film met de dagdromen van Sam Lowry in Terry Gilliams BRAZIL (1985). De vergeefse zoektocht naar echt menselijk contact in een wereld die steeds kunstmatiger wordt, doet dan weer denken aan Spike Jonze’s her (2013). ANOMALISA verkeert dus in goed gezelschap, al belooft de pessimistische visie van Kaufman weinig troost voor het nieuwe jaar.
Distributie Universal. Release NL 25 februari, BE: 7 februari). Copyright George Vermij. Oorspronkelijk gepubliceerd in Schokkend Nieuws 118. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Online gepubliceerd op 23 februari 2016.
