BIOSCOOP | Aan gezelligheid gaat Lars von Trier (ANTICHRIST, MELANCHOLIA) zelden ten onder. Zijn films dalen af in de meest donkere krochten van de menselijke ziel. In THE HOUSE THAT JACK BUILT mag je die afdaling ook letterlijk nemen: Dante achterna, negen cirkels richting allesverzengende hel.
Zeven jaar lang was Lars von Trier, 62 intussen, persona non grata op het filmfestival van Cannes, nadat hij in 2011 op een persconferentie ter gelegenheid van melancholia ongepaste grappen had gemaakt over nazi’s. Toenmalig festivaldirecteur Gilles Jacob, zelf een Jood, zag er de humor niet van in en denderde de Deense provocateur van de Croisette. Afgelopen editie liet huidig festivaldirecteur Thierry FrĂ©maux hem opnieuw binnen – via een achterpoortje.
THE HOUSE THAT JACK BUILT – oorspronkelijk bedoeld als achtdelige miniserie – mocht niet in competitie draaien en Von Trier mocht geen persconferentie houden. Dat betekent niet dat de film geruisloos door het festival sloop. Zo’n honderd mensen zouden tijdens de eerste screening de zaal verlaten hebben. Filmjournalisten spraken van de slechtste film van het jaar en wezen ook op de verantwoordelijkheid van de acteurs: zij zouden filmrollen die alle grenzen overschrijden simpelweg moeten weigeren.
Met die grenzen valt het nogal mee, al is dat relatief in een film die de camera consequent enkele seconden te laat weg laat zwiepen. En dus zien we inderdaad expliciet hoe seriemoordenaar Jack (Matt Dillon) met een autokrik een gezicht tot moes verpulvert, twee kinderen en hun moeder (Sofie Gråbøl) als een koelbloedige jager neerknalt en als een volleerde chef-kok met een mes het lichaam van een vrouw te lijf gaat. Alle heilige huisjes moeten onderuit.
Het zijn confronterende beelden, maar echt choqueren doen ze nauwelijks. Hoewel Von Trier ook nu weer af en toe morsig met de handheldcamera in de weer is, valt vooral de koele afstandelijkheid op. Net als in nymphomaniac (2013) leer je de personages niet echt kennen. Het gebrek aan emotionele band of inleving degradeert de kijker tot observator. Je zit erbij en kijkt ernaar. Niet toevallig presenteert Von Trier zijn film via een voice-over als een vertelling, waarbij Jack vijf incidenten uit een periode van twaalf jaar van zijn leven presenteert. De constructie versterkt de fictionaliteit, maar verzwakt de inleving.
De toeschouwer biedt Jack een luisterend oor, zijn compagnon de route zorgt voor weerwoord. Op de tocht wordt Jack namelijk begeleid door Verge (Bruno Ganz), die je pas helemaal op het einde van de film ook echt in beeld krijgt. In eerste instantie zou Verge een vriend kunnen zijn of een psychiater, maar al snel leg je de link met Vergilius, de Romeins dichter van onder meer de Aeneis, die in La Divina Commedia (14e eeuw) Dante Alighieri begeleidt door het vagevuur en de hel.
De helletocht van Jack bestaat dus uit vijf hoofdstukken, vijf moorden, die Von Trier in de jaren zeventig situeert, ergens in het Noordwesten van Amerika. Jack is een mislukte architect die dan maar ingenieur is geworden. In zijn vrije tijd bouwt hij aan de oever van een rustig meer zijn droomhuis, een project dat maar niet wil vlotten. De verklaring van Jack: het materiaal buigt niet echt naar zijn wensen. Een mooie metafoor voor Jacks opgeblazen egocentrisme.
De film opent met Jack die in zijn rode busje tegengehouden wordt door een vrouw (Uma Thurman) met autopech. Ze lift tot twee keer toe met hem mee op zoek naar hulp, tot het Jack te veel wordt en hij een autokrik in haar gezicht ramt. De uithaal van geweld is niet onverwacht maar wel ruw en rauw, zonder franjes. Maar toch: Von Trier stopt de scène zo boordevol ironie dat je haast niet geraakt kan worden. Voortdurend heeft de vrouw het erover dat ze een domme beslissing heeft genomen om in het busje te stappen, dat ze recht in de armen van een seriemoordenaar is gelopen. Het is alsof ze haar eigen lot op een metaniveau al becommentarieert, terwijl het zich nog ontrolt. Later in de film komt Verge in een gesprek met Jack op die scène terug: waarom zijn alle vrouwen die je vermoordde toch zo dom? Een vaststelling van Verge? Of kritiek op het verwrongen, misogyne perspectief dat Jack hem biedt?
Het lijkt er op dat Von Trier geen enkele moeite doet om de kijker ook echt de film in te trekken. Er zijn de filosofische, beschouwende en becommentariërende terzijdes met Verge, maar ook korte montages, grafieken, tabellen en animaties die het gebeuren linken aan kunst, filosofie, geschiedenis en godsdienst. Slaan doet von Trier niet enkel met de hakbijl, maar ook met de encyclopedie.
De toon is daarbij steeds dezelfde: in pure wreedheid zit ook schoonheid. Een gruwelijk uitgevoerd moordtafereel is ook mooi. Jack is het soort moordenaar dat zijn slachtoffers naderhand graag fotografeert, liefst in uitgekiende composities, met de juiste lichtval, in de juiste hoek. IJzerdraad kan daarbij erg handig zijn. Moord als kunst: Hannibal zou het weten te appreciĂ«ren. Jack zelf natuurlijk ook: ‘Don’t look at the acts, look at the works.’
Wie een intense, enerverende afdaling naar de hel verwacht, komt bedrogen uit. Slechts in enkele scènes weet the house that jack built ook écht te raken. De scène met de vrouw die Jack Simple noemt (Riley Keough, UNDER THE SILVER LAKE) in het midden van de film is het sterkst, omdat Von Trier hier de tijd neemt om het slachtoffer te leren kennen: een verlegen vrouw met een laag zelfbeeld, die zich voortdurend door Jack laat intimideren en kleineren. Het mes dat Jack later in haar plant doet echt pijn, niet omdat we het in beeld zien, maar omdat we het slachtoffer kennen.
Eerder dan naar de bekentenissen van een seriemoordenaar lijken we te kijken naar de bekentenissen van een auteur. Filmcriticus Ben Kenigsberg legde tijdens het festival van Cannes al de parallel tussen Von Trier als auteur en de modus operandi van een seriemoordenaar. Het portret van de obsessief compulsieve Jack, die zichzelf omschrijft als Mr. Sophistication, is een beschrijving die evengoed van toepassing is op Von Trier als auteur. Niet toevallig passeren korte fragmenten uit zijn eigen films de revue, alsof Von Trier inderdaad niet alleen Jack maar ook zichzelf – een depressieve man met angstaanvallen en een alcoholprobleem – onder het vergrootglas legt.
Is dat allemaal boeiend? Meer niet dan wel. Te vrezen valt dat de vier toeschouwers die tijdens onze voorstelling de zaal verlieten, niet zozeer gechoqueerd waren door de opeenstapeling van gemutileerde lijken die Jack in een industriële vrieskamer verzamelt, maar wel door de algemene sombere, gitzwarte, nihilistische ondertoon. Waar kijken we naar en waarom eigenlijk?
Gelukkig is Matt Dillon erg goed als ondoorgrondelijke, emotieloze Jack, wiens ogen liefdeloos door een grote jarenzeventigbril staren. Voor de spiegel oefent hij emoties die hem in het sociale leven moeten helpen. Als film zelf is the house that jack built altijd interessant, maar niet altijd boeiend. Het zal wel Von Triers bedoeling zijn om het de toeschouwer zo moeilijk en zo ongemakkelijk mogelijk te maken: met scènes die al dan niet grappig bedoeld zijn, met het voyeuristische perspectief, met langgerekte taferelen die gerust op de montagetafel hadden mogen sneuvelen.
Dat Jack op het einde van de film ook letterlijk in de diepste krochten van de hel afdaalt, is niet echt een verrassing. De epiloog voelt dan ook een beetje als een verplicht nummertje. In tegenstelling tot Dante zal Jack eeuwig ronddolen in de hel. Er is geen Beatrice die hem aan de hemelpoort opwacht.
Distributeur: September Film. Release NL: 10 januari 2019, BE: 17 oktober 2018. Copyright Hans Dewijngaert. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Gepubliceerd in Schokkend Nieuws 135 (december 2018/januari 2019). Online gepubliceerd op 9 januari 2019.
