Wat zijn de minimale voorwaarden om iets een film te kunnen noemen? Als je uitgaat van het woord ‘movie’ – kort voor ‘moving picture’ – voldoet LA JETÉE niet: er zitten (vrijwel) alleen stilstaande beelden in. ‘Collage’, dan? ‘Geïllustreerd hoorspel’? Regisseur Chris Marker gaat zelf voor ‘essay-film’, maar zelfs dat geeft niet goed weer wat LA JETÉE is.
Hopelijk heeft deze introductie de lezer geïntrigeerd, maar niet teveel afgeschrikt. De vorm is misschien afwijkend, maar het verhaal zelf is een stuk toegankelijker, en bovendien fascinerend. LA JETÉE is een postapocalyptisch sciencefictionverhaal: de aarde is vernietigd in een nucleaire oorlog en wat er nog over is van de mensheid leeft onder de grond. Wetenschappers experimenteren met tijdreizen. Het lukt ze uiteindelijk een man terug te sturen naar de tijd van zijn jeugd, een cruciale herinnering achterna: het beeld van een mooie vrouw en een stervende man.
Klinkt bekend? Dat zou goed kunnen – Terry Gilliam is een groot fan en baseerde zijn 12 MONKEYS (1995) op deze experimentele film uit 1963. Waar hij het verhaal stroomlijnde en van actiescènes en Brad Pitt voorzag, gaat het Marker vooral om de ongrijpbaarheid van herinneringen. Misschien koos hij daarom voor deze vorm: ons geheugen bestaat ook eerder uit losse fragmenten dan uit een doorlopend verhaal. Door de individuele beelden kan Marker de nadruk leggen op bevroren momenten: vliegtuigjes kijken met je ouders, een ontblote nek, de ruïnes van Parijs…
De zwart-witbeelden zijn op een kinetische manier gemonteerd. Het is niet alleen een opsomming, er zit een ritme in, vol herhaling, acceleratie, en dan opeens stilstand. De soundtrack wordt al net zo inventief gebruikt. Het koor van de Russische kathedraal van Parijs zorgt voor de nodige gewichtigheid, terwijl het Duitse gefluister – van de wetenschappers? echo’s van de oorlog? – de postapocalyptische tunnels een akelig sfeertje meegeven en de drums de spanning opvoeren. De verteller (je kunt op deze blu-ray van Criterion kiezen uit Frans of Engels; ondergetekende zou de oorspronkelijke Franse stem van Jean Négroni aanraden) bindt alles samen en maakt van de beelden en geluiden een fascinerend verhaal. De vorm zou je als pretentieus kunnen beschrijven, maar past eigenlijk perfect.
LA JETÉE is het meest conventionele werk van regisseur Marker (geboren Christian François Bouche-Villeneuve) die zijn hele oeuvre gepreoccupeerd is met herinneringen. In 1997 bracht hij bijvoorbeeld een heuse ‘interactieve CD-rom’ uit. Immemoria is nu lachwekkend ouderwets, maar was toen innovatief. De inmiddels negentigjarige Marker is al zijn hele leven een excentriekeling: hij geeft zelden interviews en beeldt zichzelf in zijn werk vaak af als een cartooneske oranje kat. Op de dvd staat ook SANS SOLEIL, dat ondanks het gebruik van kleur en bewegende beelden een stuk minder toegankelijk is. Ook hier is herinnering een centraal thema en ook hier wordt gebruik gemaakt van een voice-over die de vrij disparate beelden aan elkaar praat, maar er is geen leidraad of focus te bekennen. Sommige stukken zullen voor SN-lezers interessant zijn: een meditatie over Japanse horror in hoofdstuk 6, een stuk over VERTIGO in hoofdstuk 18, een voorstel voor een sciencefictionfilm over hoe de mensen in het jaar 4000 niets meer zullen vergeten… Maar het is té ongrijpbaar. Net als het geheugen, dat dan weer wel. Misschien kan een Terry Gilliam er ooit nog wat van te maken. Jammer dat Marker het zelf niet heeft gedaan, want met LA JETÉE liet hij zien dat hij van een abstract idee een boeiende film kan maken.
De extra’s zijn voor Criterion wat teleurstellend. In twee bijgevoegde interviews praat filmmaker Jean-Pierre Gorin louter in abstracties over de film. Een fragment uit de Franse televisieserie Court-circuit, waarin geopperd wordt dat David Bowie vast zelf een tijdreiziger moet zijn, is vermakelijk, maar een tweede fragment uit dezelfde serie, over de invloed van VERTIGO op LA JETÉE, blijft aan de oppervlakte. De stem die je vooral mist is die van Marker zelf, die aan het essayboekje een kort stukje bijdroeg dat benieuwd maakt naar meer: over een jeugdherinnering natuurlijk. Een jeugdvriend lachte hem uit toen hij een montage van filmstills en eigen tekeningen een film noemde. ‘Dat is geen film, films bewegen!’ Als je LA JETÉE al hebt, is een upgrade niet echt noodzakelijk, maar voor wie deze essay-film nog nooit heeft ervaren is het schijfje het alleen al voor die prachtige 27 minuten waard.
Di: The Criterion Collection (dvd en blu-ray, import). Copyright Hedwig van Driel. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Oorspronkelijk gepubliceerd in SN #95, april 2012.
