Wanneer distributeur Pathfinder een documentaire aankondigt met een ‘first time ever, special interview’ met Shinya Tsukamoto maakt dat nieuwsgierig. Vooral als er ‘very rare footage of never-released films’ op staat. Basic Tsukamoto valt echter vies tegen. Het blijkt in werkelijkheid te gaan om de documentaire Tsukamoto Zukan die in 2003 voor de Japanse televisie werd gemaakt. Onderbroken door korte fragmenten vertelt Tsukamoto over zijn films.
Hij gaat daarbij nooit erg de diepte in. Jammer, want Tsukamoto (Tokio, 1960) is een intrigerende regisseur. Het bekendst is natuurlijk zijn cyberpunk-klassieker TETSUO: THE IRON MAN (1989). Tomorowo Taguchi, destijds voorman van de Japanse punkband Bachikaburi, speelde daarin ‘the salaryman’ die op een gewone ochtend metalen uitsteeksels op zijn kaken vindt. En dat is slechts het begin van zijn transformatie.
De metallurgische sado-erotische koortsdroom die volgt is met geen pen te beschrijven. De hectische montage, stopmotion-effecten en Chu Ishikawa’s industriële muziek moeten worden ondergaan. De in zwart-wit geschoten 16mm-film van amper 67 minuten veroverde op slag de wereld. Basic Tsukamoto staat lang stil bij die zegetocht, maar over de inspiraties die tot de film hebben geleid worden we helaas niets wijzer. Wel zijn er fragmenten van een van Tsukamoto’s eerste maaksels op 8mm. In het Godzilla-achtige verhaal stampt de buurjongen met een grotesk masker steden plat, en valt de dan veertienjarige Shinya van schrik van z’n fietsje.
Het zou zeker niet de laatste keer zijn dat Tsukamoto een rol speelde in zijn eigen film. Na een kunststudie werkte hij eerst als reclamemaker, besloot op 26-jarige leeftijd het roer om te gooien en startte de experimentele theatergroep Kaijyu. Op de dvd zien we er twee weinigzeggende glimpjes van. Bij Kaijyu ontstonden ook de eerste voorstudies van TETSUO. Tomorowo Toguchi, de vrouw in de metro, de penis die in een drilboor verandert: het is allemaal al te vinden in het 18 minuten durende THE PHANTOM OF REGULAR SIZE (1986). Wel een verschil is dat het filmpje in kleur is. Net als THE ADVENTURE OF DENCHU KOZO (1987, 47 min.), waarin we een jongeman ontmoeten met een elektriciteitspaal die uit zijn rug steekt! Van diens avonturen als tijdreiziger toont de dvd wel enkele fragmenten, maar hier is een kans gemist om de liefhebbers werkelijk te trakteren. Vooralsnog is THE ADVENTURE OF DENCHU KOZO alleen te vinden in een dvd-box (met de beide TETSUO-delen) van het Italiaanse rarovideo.com. Mét Engelse ondertiteling en de onweerstaanbare verzameltitel La Mutazione Infinita Di Tetsuo Il Fantasma Di Ferro.
Met David Cronenberg deelt Tsukamoto een fascinatie voor de vervorming van het menselijk lichaam. Beide heren vinden erotiek in mutilatie en de fusie van vlees en staal. Voor Tsukamoto is daarnaast het leven in Tokio een belangrijk thema. De drukkende eentonigheid van de anonieme metropool en de voortdurende stress vragen om bevrijding. Niet voor niets is de ‘salary man’, een karikatuur van de hardwerkende, dodelijk saaie Japanse zakenman, een terugkerend personage. Niet alleen in TETSUO 2: THE BODY HAMMER (1992), maar ook in TOKYO FIST (1995), waarin verzekeringsman Tsuda Yoshiharu het – heel onverstandig – opneemt tegen een boksprofessional. ‘De boksring is een metafoor voor de stad,’ legt Tsukamoto ten overvloede uit. Ook hier weer een maniakale montage en een drietal dat zich genietend tot pulp laat slaan en zich met metalen pinnen doorboort.
Is automutilatie in die film nog een uitweg, in BULLET BALLET (1998) rest in een stad zonder hoop alleen nog maar de zelfmoord. Tsukamoto maakte de film naar verluidt in een periode van diepe depressie, maar op Basic Tsukamoto wordt er alleen over gezegd dat het vier jaar duurde om ‘m te maken. Ook zijn opvattingen over de Japanse samenleving blijven onbesproken.
Grootste gemis is dat Tsukamoto’s recente ontwikkeling vrijwel buiten beeld blijft. GEMINI (1999), bijvoorbeeld, is toch al een wat onderschatte film. Hij begint met indringende beelden van de pokkenepidemieën die de arme Japanse stadswijken in de jaren twintig teisterden, en de strijd van dokter Yukio Daitokujis daartegen. Wanneer Yukio trouwt met Rin, een vrouw met geheugenverlies die hij bij de rivier vond, wordt het verhaal mysterieuzer. Zijn dubbelganger Sutekichi duikt op en neemt zijn plaats in. GEMINI gaat over rijkdom en armoede, over de duistere helft van onze persoonlijkheid, over de zonden van onze ouders en gooit er een paar onvergetelijke horrorscènes tegenaan van Yukio in de waterput. Een gecompliceerde, maar boeiende film.
Boeiender dan A SNAKE OF JUNE (2002), Tsukamoto’s verhaal over een vrouw die temidden van aanhoudende lenteregens wordt gedwongen haar seksuele fantasieën uit te leven. Weliswaar is de film in prachtige blauwe tinten gefilmd en mooi geacteerd, erg verrassend is het uitgangspunt niet. Het verhaal, dat al voor TETSUO ontstond, schijnt geïnspireerd te zijn op Histoire de l’Oeil van Georges Bataille. Het werk van de Franse filosoof van seks en dood is echter beslist een stukje extremer dan A SNAKE OF JUNE.
Misschien is Tsukamoto sinds 1989 wat gelukkiger geworden. Die suggestie wekt ook VITAL (2004). De jonge student medicijnen Hiroshi krijgt daarin het lichaam van zijn zojuist overleden vriendin op de snijtafel en Tsukamoto komt full circle. Het menselijk lichaam, gemuteerd en verwrongen in TETSUO, wordt hier teder gearceerd in Hiroshi’s schetsboek. In zijn liefdevolle, aan Leonardo da Vinci refererende tekenstudies van spieren, organen en bloedvaten is het niet de stress van de metropool die een uitweg zoekt, maar Hiroshi’s liefde, die een ingang verlangt. VITAL komt al niet meer aan bod op deze dvd, net zomin als de korte film HAZE (2005) en NIGHTMARE DETECTIVE (2006). Wel zijn er nog wat vakantiekiekjes van Tsukamoto als lid van de jury van het Filmfestival van Venetië in 1997. Samen met Charlotte Rampling in een gondel! Hai! Wij blijven ondertussen met een onbevredigd gevoel achter. Gelukkig is er altijd nog het boek dat Tom Mes over hem schreef: Iron Man, The Cinema of Shinya Tsukamoto.
Extra’s **
Di: Pathfinder (R.1) Copyright Barend de Voogd. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Oorspronkelijk gepubliceerd in Schokkend Nieuws #75, najaar 2007.
