Als de roman American Psycho van Bret Easton Ellis begin jaren ’90 verschijnt, is het eerste relletje al achter de rug: uitgeverij Simon & Schuster, dat een contract voor de rechten heeft getekend, weigert het boek uit te geven.
Random House heeft meer lef en brengt American Psycho op de markt. Maar Ellis’ satirische roman beschrijft geweld tegen vrouwen – en dat is streng verboden op last van de feministische gedachtenpolitie, die ’t liefst alle boodschappers van onaangename berichten naar de brandstapel bracht. En uiteraard denkt de boekhandel allereerst aan de eigen portemonnee: de roman wordt verdekt opgesteld. Kortom, de stof waar opruiende films van gemaakt worden.
De verfilming van American Psycho volgt ongeveer hetzelfde verhaal als het boek. Patrick Bateman heeft ’t helemaal gemaakt op Wall Street en zijn uiterlijk is tot in ’t extreme geperfectioneerd. Hij maakt zich drukker om zijn visitekaartjes dan om de vrouwen en mannen die hij zonder reden afslacht. Moorden doet hij bij voorkeur thuis, terwijl hij zijn favoriete popmuziek draait en daarover kletst. Bateman is een monster, maar zelf zit hij daar niet mee. Waar anderen in het zakendoen een concurrent buitenspel proberen te zetten, slaat Bateman diens schedel gewoon met een bijl in.
Dat juist Mary Harron een door feministes bespuwd boek heeft verfilmd, is een van die wonderen in de filmgeschiedenis. Want het was Harron die debuteerde als regisseuse met I SHOT ANDY WARHOL (1996). Uit deze abjecte film sprak sympathie en begrip voor Valerie Solanas, de lesbienne die Warhol neerschoot en tevens de schrijfster van een anti-mannenpamflet (‘Wat moet gebeuren is de regering omver werpen, het geld afschaffen en het mannelijk geslacht uitroeien’). De kunstenaar, aan wiens vroege dood de kogels hebben bijgedragen, is in de ogen van Harron een arrogante manipulator. Het verwisselen van dader en slachtoffer: misschien wel de grootste perversie van Links.
Maar hoewel Harrons opinies van de verkeerde kant zijn, is ze een heel bekwame filmmaakster. Samen met Guinevere Turner lichtte ze de meest sprekende dialogen en anekdotes uit Ellis’ boek: een door overdaad stuurloze roman werd zo een vlijmscherpe satirische film. Harron verveelt niet door – zoals Ellis – steeds maar merkpakken en merkhorloges te noemen, ze toont ze. Ellis doet geen moeite om zijn hoofdpersoon in toom te houden als die monologen van pagina’s houdt over de hitparade; Harron laat Bateman zo’n tekst uitspreken op een moment dat zijn agressie op uitbarsten staat. Het effect is tegelijkertijd komisch en huiveringwekkend.
Maar ondanks zulke scènes, een bebloede kettingzaag en heel veel lijken is AMERICAN PSYCHO ook een wondermooie film. Quentin Tarantino’s cameraman Andrzej Sekula schoot prachtige beelden in de traditie van Hitchcock, Polanski en Kubrick, die heel goed samengaan met John (Velvet Underground) Cale’s romantische muziek. En deze volmaaktheid wordt gecompleteerd door de klasseacteurs. Hoe Bale in zijn rol van moordenaar-yup van sociaal masker wisselt, geeft meer inzicht in het leven dan het Verzamelde Werk van Harry Mulisch.
Maar al deze lof over vakkundigheid, neemt één ding niet weg: het hele uitgangspunt van de film deugt niet. AMERICAN PSYCHO is een satire, maar wat is de boodschap? Die komt hierop neer: zakenlui zijn moordenaars. Met zulke denkbeelden kon Harron in de jaren zeventig wellicht aankomen toen ze in een vunzig punkblaadje schreef. ‘Krities’ heette dat toen; nu noemen we het: ‘klassehaat’. Niet wie op een eerlijke manier z’n geld verdient is de boef, mevrouw Harron, maar een potsierlijke mannenhaatster annex terroriste als Valerie Solanas. En als een brave leerlinge van Professor Solanas die ook nog iets heeft opgestoken van de politiek-correcte hondsdolheid van de laatste jaren, kiest de filmmaakster als invulling voor haar moordenaar een blanke, heteroseksuele man, dé zondebok van de eenentwintigste eeuw. ‘In dit verhaal,’ zegt Harron dan ook in de persmap, ‘zijn de enige sympathieke personages vrouwen. Dat interesseerde ons.’ Maar als rasfeministe heeft Harron een geheel eigen definitie van het woord sympathiek, zoals blijkt uit een andere opmerking: ‘Batemans verloofde Evelyn, gespeeld door Reese Witherspoon, is een soort schitterend monster, je moet wel waardering hebben voor hoe ze de baas over Bateman speelt.’ Harron is een seksist, een vrouwelijke seksist – en de tijdgeest is met haar.
Moeten we nu bang worden voor het Kalashnikovfeminisme van een verlepte punkjournaliste? Ik denk ’t niet. Samen met Guinevere Turner schreef Harron onlangs een scenario over het leven van de sadomasochistische pin-upgirl Betty Page, die nota bene door Turner zelf gespeeld gaat worden. De ‘geëmancipeerde’ denkkronkels kennende, zal Page als strijdster voor de vrouwenrechten voorgesteld worden en als Turner dan ook nog haar lichaam in de strijd gooit (‘ik beslis het zelf, dus het is een feministisch statement’), zal duidelijk worden: met die Mary Harron kun je lachen.
Copyright Jaap de Wreede. Overname uitsluitend na goedkeuring van de rechthebbende. Oorspronkelijk gepubliceerd in Schokkend Nieuws #46, juli/augustus 2000.
