In het bijna in vergetelheid geraakte BELLADONNA OF SADNESS / KANASHIMI NO BERADONNA (1973) moet een tot wanhoop gedreven vrouw kiezen tussen rancune en genade. Haar waanzin wordt verbeeld door psychedelische en erotische taferelen in deze animeklassieker, te zien op Kaboom Animation Festival.
In een middeleeuws dorpje trouwen de zachtaardige boer Jean en de kuise Jeanne met elkaar. Ze verkeren in armoede, maar zijn dolblij. God lacht ze immers toe, geloven ze. Jeanne heeft aan sieraden alleen een kruis om haar nek. Meer dan haar echtgenoot en haar geloof heeft ze niet nodig. Als ze hun landheer en diens hovelingen niet meer dan één koe kunnen bieden om ze tevreden te stellen, zien zij in Jeanne een plaatsvervangend offer en vergrijpen ze zich aan haar. De symbolische verbeelding van deze boetedoening verhult het gruwelijke niet. Jeanne’s spierwitte lichaam lijkt te scheuren, terwijl roodgekleurde vleermuizen verwilderd uit haar vliegen. Eenmaal thuis kijkt ze gebroken in een met stof bedekte spiegel, en ziet ze zichzelf als vaal en ontzield, totdat in haar spiegelbeeld een schittering ontstaat.
In het boek La Sorcière uit 1862 bekritiseerde de Franse schrijver Jules Michelet de onderdrukking van vrouwen en de boerenklasse in de middeleeuwen tijdens de beruchte heksenjachten. Hij omschreef hekserij en andere heidense praktijken als rebellie, een manier om je vrij te vechten. Aan het hoofd van dit heimelijke verzet zette hij een vrouw, bekend als de verloofde van de duivel, met een tragische blik die ‘is geboren uit intens lijden’. Het boek was de basis voor BELLADONNA OF SADNESS, naast het verhaal van Jeanne d’Arc, die naar eigen zeggen de stem van God hoorde en van hem de opdracht kreeg om ten strijde te trekken tegen de Engelse onderdrukkers.
Ook Yamamoto’s Jeanne hoort een stem. Die komt niet van God, maar uit haar hart. De stem blijkt van een duiveltje te zijn in de vorm van een penis, dat haar vertelt dat hij haar kan helpen en dat hij zo groot en sterk kan worden als zij zelf wil. Hij dept haar tranen, maakt haar aan het lachen en windt haar zo om de vingers. Terwijl haar man slaapt, ontdekt ze samen met het duiveltje haar eigen begeerte, en dat haar ziel niet aan anderen of aan God toebehoort, maar aan haarzelf. Zo wrikt ze zichzelf los en kan haar jacht op wraak beginnen.
Het wezentje heeft de stem van Tatsuya Nakadai, bekend van onder andere Akira Kurosawa’s ZEVEN SAMOERAI (1954) en RAN (1985), die zelf niet had verwacht ooit een duivel te vertolken die de vorm aanneemt van het mannelijk geslachtsdeel. Ook Michelet omschrijft Satan in La Sorcière als een fallisch wezen, een symbool voor de opstand. Een wezen dat kan groeien door Jeannes kreet om kracht. Hoe groter het duiveltje wordt, des te groter is haar macht, totdat ze uiteindelijk opbloeit tot een prachtige heks, omgeven door pastelkleurige bloemen. Als ze verongelijkt zegt dat ze juist een angstaanjagende heks had willen worden om de mensen op wie ze wraak wil nemen te doen schrikken, stelt de duivel haar gerust: haar pracht heeft ze juist te danken aan haar liefde voor lust.
‘Het is porno, maar maak er een liefdesverhaal van,’ zei Yamamoto tegen zijn art director Kuni Fukai bij het overhandigen van het script. Verbijsterd en tegelijkertijd geïntrigeerd door deze opdracht zocht Fukai naar de grens tussen erotiek en tragedie, en bracht daarmee vele tegenstellingen samen. BELLADONNA OF SADNESS balanceert op de rand tussen exploitatie en feminisme, dromen en nachtmerries, misantropie en rebellie. Erotiek blijft echter de boventoon voeren, waarbij de psychedelisch klinkende soundtrack en zwoele, maar duistere klanken elkaar opvolgen, geschreven door jazzcomponist Masahiko Sato. Zijn toenmalige vrouw Chinatsu Nakayama, actrice en zangeres, zingt gedurende het erotische treurspel als een Frans zuchtmeisje, met hier en daar een snik.
Dankzij Jeanne’s ontwaakte, onverzadigbare libido, waarmee ze haar vrijheid viert, zijn er volop expliciet seksuele scènes, waarbij uiteindelijk zelfs het hele dorpsvolk wordt betrokken. Yamamoto dacht erover na om een aantal van zulke scènes te schrappen nadat de film al was uitgebracht. Niet omdat hij zelf de scènes uiteindelijk toch te ver vond gaan, maar omdat hij vreesde dat vrouwen dat wél zouden vinden. Deze niet al te best ontvangen film sprak namelijk vooral vrouwelijke studenten aan vanwege de focus op het tegengaan van onderdrukking. Een attente gedachte van de regisseur, maar gelukkig hield zijn team hem tegen. Deze scènes benadrukken juist het belang een seksuele revolutie waarbij de vrouw de touwtjes in handen heeft.
De personages en landschappen zijn met water- en olieverf getekend, zo nu en dan afgewisseld door inkt- en potloodtekeningen, met meestal wit als basis. De monden bewegen niet bij het spreken, en personages bewegen alleen op emotioneel beladen momenten. Een keuze die gemaakt werd om geld te besparen – het budget was klein – maar die bijdraagt aan het visualiseren van de misère. In een van de meest intrigerende scènes, waarin Jeanne haar man weer ziet na het vergrijp, zien we opnieuw de personages niet bewegen. Het lijden wordt in deze scène subtieler benadrukt: terwijl de man haar zwijgend gadeslaat, en net zo roerloos blijft als zij, kruipt een dun straaltje bloed over haar dijbeen.
Het is een wonder te noemen dat BELLADONNA OF SADNESS is uitgebracht. Niet alleen vanwege het geldtekort, maar ook omdat Yamamoto daarvoor twee niet goed ontvangen animefilms maakte die de studio Mushi Productions bijna de kop kostte. Aan het roer van deze studio stond Osamu Tezuka, een man die doorgaans niet snel met experimenteel, laat staan pornografisch werk wordt geassocieerd: als bedenker van de immens bekende manga en anime ASTRO BOY (1963) en JANGURU TANTEI (in de VS verschenen als KIMBA THE WHITE LION) (1966) zette hij Japanse animatie op de kaart, en was hij ook verantwoordelijk voor de grote ogen van de personages waar anime nog altijd om bekend staat.
Terwijl manga eind jaren zestig een volwassen inslag kreeg met thema’s als oorlog, misdaad en seksualiteit, kreeg Tezuka het gevoel achter te blijven met zijn kinderlijke series en films. Met het geld dat hij verdiende met ASTRO BOY wilde hij een studio behouden waar ruimte was voor artistieke vrijheid, om zo een bijdrage te leveren aan de opkomst van volwassen manga en animatie. Samen met Yamamoto begon de studiobaas aan het erotische drieluik ANIMERAMA, waarvan de eerste twee delen het magische ONE THOUSAND AND ONE NIGHT /SENYA ICHIYA MONOGATARI (1969) en het sensuele CLEOPATRA, QUEEN OF SEX / KUREOPATORA (1970) waren. Beide films waren een gigantische flop in Japan. Tezuka was zodanig teleurgesteld door de slechte ontvangst van zijn bijdrage aan volwassen anime, dat hij de studio verliet. Yamamoto bikkelde echter door, en sloot het drieluik af met de wraakzuchtige en betoverende Jeanne. Die paste feilloos in de Japanse hoogtijdagen van experimentele en surreële films over seksualiteit, zoals FUNERAL PARADE OF ROSES / BARA NO SORETSU (1969) en BLIND BEAST / MOJU (1969).
Zoals Jeanne haar eigen weg vindt, zo onderscheidt BELLADONNA OF SADNESS zich van haar cartoonesk getekende voorgangers, en wel dankzij artdirector Fukai. Hij was in eerste instantie niet meteen te porren om mee te werken aan een animefilm. Hij tekende manga louter voor het geld, waarmee hij canvas en verf kon kopen om te schilderen. Yamamoto vroeg hem echter niet vanwege zijn mangastijl, maar vanwege zijn kunst. Dat zag Fukai als een compliment. Geïnspireerd door de Mexicaanse schilder Rufino Tamayo creëerde hij scènes als surrealistische schilderingen vol symboliek, en even onheilspellend als een aantal van Tamayo’s werken. Fukai’s belevingswereld sloot ook nauw aan bij de misantropische insteek van de film. In het interview in het bonusmateriaal op de blu-ray vertelt hij, getekend door de Tweede Wereldoorlog, niet van mensen te houden. Maar zodra bij over Yamamoto of Tamayo praat, beginnen zijn ogen te glinsteren.
De vertelwijze met stilstaande beelden doet denken aan de sciencefictionshort LA JETÉE (1962). Ongeveer een kwart van BELLADONNA OF SADNESS bevat beweging. Zodat je de film niet continu op pauze hoeft te zetten om elk tafereel uitvoerig te kunnen bekijken, is een deel van de oplage van de blu-ray vergezeld door een prachtig, groot boek met dezelfde naam, waarin de beelden in hoge resolutie zijn afgedrukt. Zo kunnen ze rustig worden bewonderd, op chronologische volgorde, alsof je door de film heen bladert. Uit een uitgebreid artikel – ook te lezen in het boek – over de restauratie, uitgevoerd door een Amerikaans team, blijkt dat Yamamoto door ouderdom niet in staat was om af te reizen naar de Verenigde Staten om mee te kunnen beslissen over het restauratieproces. Hij gaf zijn dierbare werk uit handen, en zag pas achteraf in alle tevredenheid dat zijn meesterwerk er beter uitziet dan ooit. In één scène zijn zelfs de schaduwen van de penseelstreken zichtbaar. Enkele jaren na de restauratie overleed Yamamoto, in de wetenschap dat zijn BELLADONNA OF SADNESS weer tot leven is gebracht.
Een eerdere versie van dit artikel verscheen in Schokkend Nieuws #155 als recensie van de blu-ray-uitgave van All the Anime.
