R.I.P. | Vandaag overleed, op 75-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Warschau, de Poolse meestersurrealist Andzrej Żuławski, na een lang gevecht met kanker.
Żuławski’s werk bevindt zich ergens op het snijvlak van avant-garde, filmhuisfilm en genrecinema, zoals bijvoorbeeld te zien was in zijn bekendste film uit 1981. POSSESSION, waarin Isabel Adjani en Sam Neill een echtpaar spelen wier echtscheiding groteske en letterlijk monsterlijke vormen aanneemt, belandde op de beruchte lijst van Video Nasties. De film werd verboden door de British Board of Film Classification vanwege een spraakmakende mengeling van seks, geweld en horror. POSSESSION is echter wel een van de meest ongrijpbare, filosofische en kunstzinnige films op die lijst, even briljant en pretentieus als bloederig. De film was in 2013 nog te zien op het Imagine Film Festival in het kader van het House of Psychotic Women-programma.
Żuławski begon zijn carrière tien jaar eerder met THE THIRD PART OF THE NIGHT (1971), medegeschreven door zijn vader Miroslaw, die het deels baseerde op zijn oorlogservaringen. Een film met een uniek personage: een luizenvoeder, een bestaand beroep dat ook Żuławski’s vader beoefende. De luizen werden op zijn benen uitgezet, waar deze zich vol dronken om daarna bestudeerd te kunnen worden door doktoren. Dit strikt persoonlijke en surrealistische detail is kenmerkend voor het werk van Żuławski, een filmmaker die diep in zijn eigen angsten en obsessies groef. THE THIRD PART OF THE NIGHT zette de toon voor de rest van zijn werk: films vol christelijke symboliek en haast apocalyptische horrorelementen. Dubbelgangers en identiteitsverwisselingen zijn aan de orde van de dag. Zijn personages zijn vaak krankzinnig of raken de grip op de werkelijkheid allengs kwijt.
Żuławski’s tweede film, THE DEVIL (1972), mikte nog duidelijker op horror, maar de moorden zijn een metafoor voor de duisternis in de Poolse samenleving destijds. De film viel niet in goede aarde bij de conservatieve politici en werd verboden; de eerste maar ook zeker niet de laatste keer dat Żuławski te maken kreeg met censuur. Zulawski vertrok uit Polen en belandde in Frankrijk, waar hij L’IMPORTANT C’EST D’AIMER (1975) maakte, met Romy Schneider in de hoofdrol als een softporno-actrice. De film was een groot succes en Żuławski kon, profiterend van een pardonregeling, terugkeren naar eigen land. Daar probeerde hij de sciencefictionfilm ON THE SILVER GLOBE van de grond te krijgen, een postmoderne vertelling over het kwaad in de mens en een Christusfiguur op een onbewoonde planeet. Hij baseerde het gegeven wederom op een verhaal van een familielid, oudoom Jerzy Żuławski, die het boek waarop de film gebaseerd is in 1900 schreef. De film werd pas in 1988 voltooid, omdat de Poolse regering in 1977 het filmen stopzette en opdracht gaf al het filmmateriaal te vernietigen. Żuławski ontvluchtte opnieuw zijn land en smokkelde het materiaal over de grens. De gaten in de film vulde hij uiteindelijk op met passages waarin hij het verhaal aan de kijker vertelt, een keuze die de begrijpelijkheid van de film niet ten goede kwam.
De films van Żuławski zijn sowieso vaak moeilijk te begrijpen, vanwege de vele dubbele bodems, postmoderne spelletjes met realiteit en fictie, persoonsverwisselingen en Freudiaanse symboliek. De films die Żuławski in de jaren tachtig en negentig maakte, met zijn toenmalige vrouw Sophie Marceau als hoofdrolspeelster, doen denken aan het werk van David Lynch, niet in de laatste plaats vanwege de obsessie met vrouwelijke seksualiteit en de botsing tussen seks en geweld. Niet alleen THE DEVIL, ON THE SILVER GLOBE en POSSESSION wekten controverse, ook zijn film SZAMANKA (1996) was berucht.
Hoewel Żuławski zich vaak liet inspireren door klassieke schrijvers als Dostojevski (LA FEMME PUBLIQUE uit 1984 is gebaseerd op diens Boze geesten, L’AMOUR BRAQUE uit 1985 op De Idioot), Alexander Puskhin (BORIS GUDOUNOV, 1989) en Madama de La Fayette (FIDELITY (2000), gebaseerd op La Princesse de Clèves), zijn z’n films onmiskenbaar onderdeel van één oeuvre waarin de regisseur zijn eigen angsten en lusten probeerde te bezweren. De geniale gekte van zijn werk, vaak filosofisch en literair, maar ook visceraal en bloederig, schijnt ook aanwezig te zijn in zijn laatste film COSMOS, die gebaseerd is op een boek van de Poolse auteur Witold Gombrowicz. De film, die vorig jaar in première ging tijdens het filmfestival in Locarno, werd ironisch genoeg een paar uur voor Żuławski’s overlijden aangekocht door de Amerikaanse distributeur Kino Lorber. Over de Nederlandse rechten is nog niets bekend.
