200 JAAR FRANKENSTEIN | Schokkend Nieuws #131 verscheen vorige week en staat in het teken van de 200ste verjaardag van een van de beroemdste filmmonsters allertijden. Julius Koetsier schreef ter gelegenheid daarvan een essay, waarvan we hier een deel publiceren.
Een zomerdag in 1816. Vier vrienden kijken somber hoe de regen tegen de ramen van hun gehuurde villa plenst. Hun geplande buitenactiviteiten vallen in het water. Ze zitten al de hele zomer binnen bij het haardvuur. Dan daagt een van hen de anderen uit een griezelverhaal te schrijven.
De vier schrijvers waren Lord Byron, John Polidori, Percy Shelley en natuurlijk Mary Shelley, wier roman Frankenstein, or; The Modern Prometheus het beroemdste resultaat werd van de uitdaging. Achttien jaar was Shelley, toen ze de moderne sciencefiction uitvond. Later zou ze ook nog de eerste post-apocalyptische roman schrijven met The Last Man, maar Frankenstein blijft haar meest invloedrijke werk. De ambitieuze geleerde en zijn schepping zijn na Sherlock Holmes en Dracula de meest verfilmde personages uit de literatuur.
MISVERSTANDEN
Net als bij Holmes en Dracula heeft de popculturele verbeelding een eigen versie geschapen van Frankenstein, die niet geheel overeenkomt met de oorspronkelijke creatie. Het bekendste misverstand is natuurlijk het idee dat het monster âFrankensteinâ zou heten. Die fout is ouder dan de eerste verfilming: al in 1908 schreef Rossister Johnson in zijn Authorâs Digest: âIt is strange to note how well-nigh universally the term âFrankensteinâ is misused, even by intelligent people, as describing some hideous monster.â Het is geen kleine vergissing: de naamloosheid van het wezen is het punt. Dr. Frankenstein laat zijn schepping achter en ontloopt daarmee zijn vaderlijke verantwoordelijkheid. Hij geeft zijn zoon geen naam.
âDr. Frankensteinâ, dat is trouwens ook fout. Tenminste, als we het boek als uitgangspunt nemen: daarin studeert Victor Frankenstein scheikunde, maar hij behaalt geen doctoraat. En hoe maakt hij zijn wezen? Het idee dat hij lichaamsdelen van doden aan elkaar naait, hebben we van James Whales FRANKENSTEIN (1931). In het boek komen we alleen te weten dat Frankenstein botten van het kerkhof haalt, en vlees uit de snijkamer op de universiteit, maar ook uit slachthuizen. Hij naait geen ledematen aan elkaar, hij bouwt ze.
Toch houden bijna alle verfilmingen de Universal-methode aan: naald en draad. Ook het uiterlijk en gedrag van het monster is vaker door Whales film geĂŻnspireerd dan door Shelleys beschrijving: haar wezen heeft een gelige, doorschijnende huid die strak om het lichaam zit, zodat je de spieren en bloedvaten ziet zitten, lang zwart haar, zwarte lippen en hagelwitte tanden. Bovendien is Shelleys creatie welbespraakt en geletterd.
Het zwijgende monster verschijnt voor het eerst in de toneelbewerking Presumption, or; The Fate of Frankenstein uit 1823. Shelley bezocht het stuk en was te spreken over de interpretatie van acteur T.P. Cooke: âhis seeking as it were for support â his trying to grasp at the sounds he heard â all indeed he does was well imagined & executed,’ schreef ze in een brief aan een vriend. Het was de enige bewerking die Shelley ooit zag.
VLEESGEWORDEN KWAAD
De eerste verfilming is het zestien minuten lange FRANKENSTEIN (J. Searle Dawley, 1910). De creatie van leven is hier meer toverkunst dan wetenschap. Frankenstein gooit wat poeders en vloeistoffen in een grote ketel, waarin zijn wezen vervolgens begint te groeien: een bizar effect dat bereikt werd door beelden van een wegbrandende pop achteruit te draaien. âInstead of a perfect human being, the evil in Frankensteinâs mind creates a monster,â vertelt een behulpzame tussentitel. Het monster heeft een wilde bos haar, brede schouders en lange vingers. Het is hondstrouw aan zijn schepper en blijft Frankenstein achtervolgen, jaloers als die aandacht krijgt van anderen. Dat klinkt tragisch, maar de film toont geen medelijden met het schepsel. Hoewel zijn gewelddadige gedrag beperkt blijft tot enkele worstelingen met Frankenstein, zijn de tussentitels onverbiddelijk: âevil creationâ, wordt het arme wezen genoemd. Frankenstein weigert het aandacht te geven. Hij trouwt en de liefde maakt hem een beter mens. In de slotscĂšne gaat het monster voor een spiegel staan en vervaagt het, alleen een spiegelbeeld achterlatend. Frankenstein komt binnen en ziet in plaats van zijn eigen spiegelbeeld de reflectie van het monster. Maar omdat hij nu een goed mens is, vervaagt ook dat laatste overblijfsel van zijn zondige verleden. Een opmerkelijk surrealistisch einde, met een Jekyll & Hyde-achtige betekenis: het monster is Frankensteins vleesgeworden slechtheid.
Het idee dat Frankenstein en zijn creatie twee kanten van dezelfde persoon zijn, werd in 2011 nog expliciet gemaakt in Danny Boyles toneelversie, waarin afwisselend Benedict Cumberbatch en Johnny Lee Miller de rol van schepper en schepsel speelden. De versie uit 1910 was opzettelijk bijzonder braaf: volgens het promotiemateriaal heeft de studio âcarefully tried to eliminate all actual repulsive situations.â Twintig jaar later was dat wel anders. Universal had net een enorme hit gehad met DRACULA (Todd Browning, 1931), de eerste horrorfilm met geluid, en dat succes mocht niet zonder vervolg blijven. Er werd al reclame gemaakt voor FRANKENSTEIN voordat de film geschreven was: de eerste poster toont een reus die boven flatgebouwen uit torent en mensen van de grond plukt. Dit monster, zo kondigde de poster aan, zou gespeeld worden door âDracula himselfâ, Bela Lugosi.
Het liep anders. Lugosi verliet het project en de jonge Engelse regisseur James Whale moest op zoek naar een nieuw monster. Volgens de overlevering zag hij in de kantine van Universal een man wiens hoge voorhoofd, donkere ogen en zware wenkbrauwen hem de perfecte kandidaat maakten. âYour face has startling possibilities,â zei hij tegen William Henry Pratt â ook bekend als Boris Karloff.
Verder lezen? Schokkend Nieuws #131 ligt nu in de winkel of is hier te downloaden:
Download Schokkend Nieuws #131 op PDF (âŹ2,95)
{nicedownloads:55}
De prachtige cover werd getekend door Erik Kriek en het beste genrefilmblad van Nederland en BelgiĂ« staat ook boordevol ander lekkers voor filmfanaten. Zorg dus dat je âm in huis haalt! Niet te vinden in de winkel? Vraag je bladenhandelaar naar Schokkend Nieuws (te bestellen via VMB) of neem een abonnement, dan mis je geen enkel nummer!
