IMAGINE 2019 | Tijdens het filmconcert op zondag 14 april wordt AELITA muzikaal begeleid door het Duits-Schotse elektro-akoestische duo Garland. Hoe kwam deze eerste Sovjet-sciencefictionfilm ooit tot stand en hoe ging Garland te werk om de muziek te maken voor deze unieke, stille film?
Na de Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie, kon het door hongersnoden en armoede geplaagde Russische volk wel een verzetje gebruiken, vond Vladimir Iljitsj Lenin, de eerste premier van de Sovjet-Unie. Hij begreep dat film een enorm krachtig wapen kon zijn om de massa op te voeden en overal werden de leuzen, zogenaamd van Lenin, verspreid: ‘Film is voor ons de belangrijkste vorm van kunst’. Maar in de bioscopen zag het publiek bijna uitsluitend Amerikaanse en Europese films die de waarden van de bourgeoisie propageerden. Omdat de autoriteiten ook wel inzagen dat deze films visueel gezien veel aantrekkelijker waren dan de Sovjetfilms, formuleerden zij de opdracht om een film te maken die hier vooral ook in visueel opzicht tegenop kon boksen. Die opdracht ging naar Yakov Protazanov en het filmbedrijf Mezhrabpom-Rus, een verre voorloper van de huidige Gorky Film Studio.
Yakov Protazanov was een klassieke filmmaker van voor de revolutie van 1917. Hij emigreerde naar Frankrijk en werkte in Studio Albatros, waar René Clair zijn werk begon als assistent van Protazanov. In de jaren twintig keerde Protazanov terug naar de Sovjet-Unie, waar hij in 1924 AELITA maakte, gebaseerd op een boek van Aleksey Tolstoj, in de poging om de eerste blockbuster te fabriceren. Hij was immers een groot expert, die zelfs ervaring had opgedaan in Europa. Maar door zijn emigratie begreep Protazanov de realiteit van het Sovjetleven en de Sovjet-filmindustrie niet goed. Hij deed erg zijn best om zich aan te passen en wilde graag aantonen dat hij een betrouwbaar Sovjetregisseur was. Hij pakte een melodramatisch onderwerp, waar hij vóór de revolutie een meester in was, en voegde dat naar een innovatief ontwerp dat hij uitvoerde in constructivistische geest. Protazanov dacht dat dit actueel was en hem erkenning zou brengen, maar AELITA werd niet zó succesvol als gehoopt, ondankts de gelikte publiciteitscampagnes. Zo verscheen voorafgaand aan de première van AELITA in de Pravda de raadselachtige boodschap ‘Anta… Odeli… Uta…’ Deze boodschap, die in de film tevens ontvangen wordt door hoofdpersoon Los, zou op de avond van de première ontcijferd worden, zo werd de bioscoopbezoekers beloofd.
In de film denkt Los dat de boodschap afkomstig is van Mars en hij reist in zijn ruimteschip van eigen makelij samen met een voormalige officier van het Rode Leger naar de verre planeet. Eenmaal op Mars blijken koningin Aelita en de overige Martianen niet alleen qua kleding extravagant te zijn. Ze beschikken ook over geavanceerde technische apparatuur en houden zich op in ruimtes die zijn vormgegeven volgens de regels van het constructivisme, de officiële kunstvorm van de Russische Revolutie. Daarnaast is er in AELITA de nodige aandacht voor het Moskouse dagelijks leven van Los en zijn vrouw. De realistische impressies worden aangevuld met documentairebeelden, van de verjaardag van de Revolutie op het Rode Plein tot de wederopbouw van Rusland anno 1921, die in de loop van de film niet zonder betekenis zullen blijken te zijn.
Tijdens de draaidagen van AELITA zagen Nikolai Khodataev, Zenon Komissarenko en Youry Merkulov vanuit een belendend vertrek merkwaardig uitgedoste figuranten langslopen, op weg naar de set van die film. Het zou voor het drietal een inspiratiebron vormen bij het maken van hun animatiefilm MEZHPLANETNAYA REVOLYUTSIYA / INTERPLANETARY REVOLUTION. Ook het door Nikolaj Khodataev solo vervaardigde ODNA IZ MNOGIKH (ONE OF THE MANY) uit 1927 is verwant aan AELITA. Hierin zien we in live-action hoe een jong meisje in haar met Hollywoodsterren volgehangen meisjeskamer in slaap valt. Ze komt in haar dromen terecht op een filmset in Hollywood, en het decor én zijzelf transformeren tot een tekenfilm. Vervolgens gebeurt zo’n beetje alles wat er in een animatiefilm maar kan gebeuren: nieuwe personages vormen zich uit geplengde tranen en een tweekoppig paard komt, twee tegengestelde richtingen op galopperend, geen centimeter vooruit. Vliegende paarden, dinosaurussen: de verwijzingen naar Amerikaanse films als THE THIEF OF BAGDAD (Raoul Walsh, 1924) en THE LOST WORLD (Harry O. Hoyt, 1925) zijn niet van de lucht. Maar alles en iedereen ontglipt het meisje. Op geen filmster kan ze bouwen, zelfs de komieken – zoals Buster Keaton – zijn niet op haar hand. En als ze wakker wordt, lachen de portretten op haar slaapkamermuur haar uit.
Hollywoodfilms toveren je een schijnwereld voor waar je in het werkelijke leven niets aan hebt, luidt de boodschap. In AELITA leert Los namelijk ook dat dromen bedrog zijn en dat er hard gewerkt moet worden aan het opbouwen van de nieuwe samenleving. Aan het eind van de film blijkt dat hij zich zijn hele ruimtereis heeft ingebeeld, inclusief een revolutie op Mars, waarbij slaven worden bevrijd die door de eigenlijke machthebbers werden onderdrukt. Het mysterieuze ‘Anta… Odeli… Uta…’ is in werkelijkheid slechts een reclame voor een merk autobanden. Los verbrandt de ontwerpen van zijn nooit vervaardigde ruimteschip en besluit zich te wijden aan nuttiger werk ten dienste van zijn land.
De vertoning van AELITA wordt tijdens Imagine live muzikaal begeleid door het Duits-Schotse elektro-akoestische duo Garland. Muzikanten DJ Phillip Jondo uit Keulen en Simon Weins uit Glasgow combineren moeiteloos analoge en digitale technologieën en hebben voor AELITA een volledig originele score geschreven. Ter afsluiting een korte boodschap vanuit de ruimte:
Wat inspireerde jullie om dit project aan te gaan?
Garland: ‘We kregen door CineSonic de kans om dit te doen en waren erg nieuwsgierig naar het proces waarin we met beelden moesten werken, in plaats van enkel geluid. Het meest interessant vinden we het als er een bepaalde spanning is tussen het beeld en het geluid. In de meeste commerciële films wordt muziek gebruikt om een bepaalde emotie te versterken, of wordt muziek ingezet als middel om het publiek te vertellen wat ze moeten voelen. Onze aanpak is anders. Wij willen eerst een idee krijgen van de gehele film, zodat we vervolgens tegenstellingen kunnen creeren zodat er mogelijk nog veel complexere situaties en emoties ontstaan. Naast films als AELITA zouden we het liefst werken met experimentele films, zoals binnen het surrealisme of werk van bijvoorbeeld Maya Deren, hoewel we overal voor open staan.’
Hoe zorg je ervoor dat jullie muziek past bij zo’n specifieke film, zo uniek (vormgegeven)?
Garland: ‘We proberen de muziek te verbinden aan onze eerste indruk van de film, en proberen vanuit daar te werken. We hebben geen interesse om simpelweg muziek te maken voor de film op zich, maar we zoeken naar hoe we een sfeer kunnen laten creëren waarin geluid en beeld samen iets voortbrengen dat groter is dan de som der delen. En wat dat dan precies is, laten we graag open voor de ontvanger.’
Delen van dit artikel verschenen eerder in SN#133, in het artikel ‘Bolsjewieken uit hun bol’ (Paul Rübsaam) en het interview ‘Het is hier veel enger dan een Hollywoodfilm’ (Henriëtte Poelman) met o.a. Andrej Apostolov, artistiek directeur van Gorky Film Studio.
Filmconcert: AELITA met Garland
Zondag 14 april, 21:00
Imagine Filmfestival, EYE, Amsterdam
Tickets en info