Van jaren-dertig-gangsters tot verveelde vampiers. In de rubriek Oud Hollands rakelt Schokkend Nieuws de vergeten Nederlandse cult- en genrefilmgeschiedenis op. Deze editie: verleidelijke vrouwen en gebroken mannen op een mistig eiland in MYSTERIES (1978).
Een wonder eigenlijk, dat MYSTERIES geen cultpubliek heeft gekregen. De claustrofobische kostuumnoir die regisseur Paul de Lussanet in 1978 opnam op het eiland Man in de Ierse Zee heeft er op papier alle ingrediënten voor: een als een koortsdroom gefilmd verhaal over gedoemde liefde, in de hoofdrollen Rutger Hauer en Sylvia Kristel op het hoogtepunt van hun Nederlandse roem én een desastreus verlopen productieperiode die achteraf tot veel moddergooien leidde. Schokkend Nieuws dook de archieven in op zoek naar het verhaal achter de productie.
Buitenlands avontuur
Het idee voor MYSTERIES ontstond eind jaren zeventig, nadat De Lussanet zijn Parijse kunstenaarsbestaan omgeruild had voor het boerenleven in Twente. Tussen de schapen en kippen dacht hij na over een nieuwe carrièrestap. Film leek de logische keuze voor de visueel ingestelde De Lussanet, die ook al eens Agnes Varda’s assistent was geweest op de set van haar deels in Nederland opgenomen L’UNE CHANTE, L’AUTRE PAS (1976). Na een gesprek met producent Matthijs van Heijningen mocht hij ook een segment regisseren in het komische filmvierluik ALLE DAGEN FEEST (1976), een opdracht waarvan het speelse resultaat heel goed ontvangen werd.
Zijn solodebuut MYSTERIES werd iets heel anders. Het op Knut Hamsuns roman Mysteriën gebaseerde verhaal gaat over Johan Nagel (Hauer), een vreemdeling die een kustplaatsje bezoekt en onder de invloed komt van femme fatale Dany Kielland (Syliva Kristel). Met haar spel van aantrekken en afstoten drijft ze hem tot wanhoop en uiteindelijk de dood. Dit tot verdriet van zijn enige vriend Minuut (David Rappaport), de dorpsgek die op wraak zint en vanuit wiens perspectief we het verhaal te zien krijgen.
Tijdens het filmfestival van Cannes in 1976 proberen producent Van Heijningen en De Lussanet het plan van de grond te krijgen. Ze praten met Kristel en haar man Hugo Claus en weten beiden te overtuigen om mee te doen. Claus zal het scenario schrijven (al staat De Lussanet om belastingtechnische redenen als scenarist vermeld) en Kristel neemt de hoofdrol op zich. Ook Hauer, die wel zin heeft in een buitenlands avontuur, voegt zich bij de cast.
Gedraaid wordt er op het eiland Man in de Ierse Zee. Een schilderachtige locatie die het 19e-eeuwse Noorwegen moet voorstellen. De Lussanet in de NRC: ‘De natuurlijke horizon wordt er nog niet verstoord door kolossale silo’s of fabrieksschoorstenen.’ Het gebeurt met een budget van 1,3 miljoen gulden, waarvan dertig procent door een Franse productiepartner wordt geleverd. De film wordt in het Engels opgenomen, en later voor de Nederlandse en Franse markt gedubd.
Overmand door emoties
De Lussanet filmt sfeervol en nachtmerrieachtig. De film begint met een zelfmoord – een theologiestudent die door Kristel is afgewezen – waarna Rutger Hauer bij een motel arriveert. Het is niet helemaal duidelijk wat hij komt doen, maar ook hij valt voor Kristel, die hem op steeds ruwere manieren kwelt met haar schoonheid. Het begin van het einde voor de steeds wanhopiger wordende Hauer, die uiteindelijk zijn heil zoekt bij de engelachtige Martha (Rita Tushingham) – maar ook daar nul op het rekest krijgt.
Zou De Lussanet een genre-georiënteerde maker zijn geweest, zou hij er een erotische thriller van gemaakt hebben in de trant van DE VIERDE MAN (1983). Er zitten ook een paar erotische scènes in, onder meer een extravagante vrijpartij tussen Hauer en Kristel in een bos bij nacht. Maar de zelfverklaarde ‘gevoelensfanaat’ De Lussanet blijkt uiteindelijk meer geïnteresseerd in de psychologie van het tijdsgewricht. In een interview met Het Vrije Volk duidt hij die wereld: ‘Freud en de psychologie staan nog in de kinderschoenen. Het futuristisch manifest moet nog komen, maar hangt het allemaal in de lucht.’ Nagel is iemand overmand door emoties, maar zonder het moderne jargon die te uiten.
De pers was enthousiast. NRC-criticus Max van Rooy vroeg zich in een profiel van De Lussant af of we hier te doen hadden met een ‘talentvolle modejongen of dodelijk satiricus,’ doelend op het talent van De Lussanet om meeslepende beelden te creëren en tegelijk ongemakkelijke gevoelens op te roepen. B.J. Bertina van De Volkskrant zag een ‘geslaagde, hoewel niet erg Nederlands overkomende speelfilm.’ Ook kwam er veel publiek kijken: MYSTERIES was een van de hits van 1978, mede door de wereldwijde Knut Hamsun-revival, en omdat Hauer en Kristel inmiddels beroemd waren.
Desastreus
Achter de schermen was het minder goed gegaan. MYSTERIES kende een desastreuze productie, met als hoogtepunt draaidag 27, toen Kees Brusse en Kristel ruzie kregen over Brusse’s wapperende handen die Kristels licht verpesten. Beide stormden van de set met de mededeling niet meer terug te komen. Uiteindelijk liep het met een sisser af. In 1995 blikt De Lussanet in De Groene Amsterdammer terug op de productie en noemt Kristel ‘een partij lastig’ en Hauer ‘een vervelende dwingeland, die gaat janken als hij zijn zin niet krijgt.’
Ook in de recente Sylvia Kristel-biografie Begeerd en verguisd (2019) van Suzanne Rethans wordt de film besproken. Kristel heeft eigenlijk meteen al spijt van haar deelname. Ze is ongelukkig en stoort zich aan het in haar ogen amateuristische karakter van de productie. Ze begint te drinken en maakt de straten van het ingeslapen Engelse kustplaatsje onveilig met haar dronken toeren. Radeloos belt ze regisseur Wim Verstappen, met wie ze op dat moment een relatie heeft en die haar gedurende de rest van de opnames bijstaat.
Een genrefilmer zou De Lussanet niet worden, maar hij had duidelijk oog voor extravagante, fantasierijke verhalen en beelden. De erotische beeldtaal die zijn schilderwerk kenmerkte, was inmiddels gemeengoed geworden in de Nederlandse film en daar zou hij best een mooie nieuwe laag aan toe kunnen voegen. Niet gek dat hij na MYSTERIES zijn zinnen zette op À rebours, een bizarre roman van de negentiende-eeuwse symbolist J.K. Huysmans. Hij werkte er twee jaar aan, maar geld kon hij er niet voor vinden.
Uiteindelijk verfilmde De Lussanet in 1980 Gerard Reve’s roman Lieve jongens. Een passieproject van producent Matthijs van Heijningen dat flopte en waarvan het wederom moeizame ontstaansproces De Lussanet deed besluiten de filmwereld te verlaten. In de monografie Lussanet. Verf in het bloed uit 2022 vertelt hij er het volgende over: ‘Je kon elk moment een dolk in je rug verwachten. Van kapster tot de leading lady. “Ik zie het niet zo zitten.” (…) in plaats van: “Dat doe ik eens (als een prof) heel mooi voor je.”’
MYSTERIES was lange tijd moeilijk te vinden, maar staat sinds kort in een nieuwe scan op de Eye Film Player van het Filmmuseum. Ook is hij door Cult Epics op dvd en blu-ray uitgebracht als onderdeel van de Sylvia Kristel 1970s Collection, met onder meer een commentaartrack van filmwetenschapper Peter Verstraten.
Dit artikel verscheen eerder in Schokkend Nieuws 162, juni/juli 2023
