RETROSPECTIEF | Op 14 september gaat in EYE de tentoonstelling Andrei Tarkovsky The Exhibition van start. Vanaf die dag zijn daar ook alle zeven speelfilms van de vermaarde Russische regisseur te zien. Twee van die films, SOLARIS (1971) en STALKER (1979), kunnen gerekend worden tot het sciencefictiongenre. Maar een reis door ruimte en tijd blijkt bij Tarkovski toch vooral een zoektocht te zijn van de mens naar zichzelf.
De Russische regisseur Andrej Tarkovski (1932-1986) zag film als een medium waarmee je de grens tussen onze binnenwereld en onze buitenwereld en die tussen heden, verleden en toekomst kon overschrijden. Op die manier zou het medium ons in staat stellen tot een dieper bewustzijn te komen.
In DE JEUGD VAN IVAN / IVANOVO DETSTVO (1962) moet de twaalfjarige Ivan in de Tweede Wereldoorlog als verkenner van het Sovjet-leger opereren tussen de Duitse linies. Het desolate oorlogslandschap representeert de beschadigde geest van Ivan, wiens ouders door de nazi’s vermoord zijn. Natuurervaringen, dromen en herinneringen verwijzen naar het idyllische, eerdere deel van Ivan’s jeugd. Aldus paste Tarkovski zijn principes in dit speelfilmdebuut op nog tamelijk transparante wijze toe.
Maar in met name het latere, sterk autobiografische DE SPIEGEL / ZERKALO (1974) zou dat wel anders zijn. In die film smeedde de regisseur jeugdherinneringen, nieuwsbeelden en gedichten van zijn vader (de dichter Arseni Tarkovski) aaneen tot een geheel waarmee hij gangbare opvattingen over filmlogica en plotontwikkeling aan zijn laars lapte.
Het overschrijden van grenzen, namelijk die van ruimte en tijd, speelt ook in het sciencefictiongenre een rol. In zekere zin is het dus niet zo verwonderlijk dat Tarkovski twee weliswaar eigensoortige sciencefictionklassiekers op zijn naam schreef: SOLARIS / SOLJARIS (1972) en STALKER (1979).
In SOLARIS, vaak aangemerkt als het Russische antwoord op Stanley Kubrick’s 2001: A SPACE ODYSSEY (1968). reist hoofdpersoon Chris Kelvin (Donatas Banionis) naar een ruimtestation nabij de verre titelplaneet. Hij moet onderzoeken welke vreemde verschijnselen zich op of nabij de planeet voordoen. Kelvin is echter geen raketgeleerde, maar een psycholoog. Eenmaal gearriveerd op het ruimtestation moet Kelvin zijn rol van objectieve onderzoeker al snel laten varen. De twee overgebleven bewoners van het station (Dr. Snaut en Dr. Sartorius) zijn hem nauwelijks ter wille. Maar vooral raakt de psycholoog het spoor bijster als er op het ruimtestation een vrouw verschijnt die sprekend lijkt op zijn vroegere geliefde Hari. Zij pleegde destijds zelfmoord omdat ze zich door Kelvin in de steek gelaten voelde. Een oceaan op Solaris blijkt te functioneren als een megabrein en ontfutselt aan slapende mensen herinneringen om deze vervolgens te materialiseren. De vrouw op het ruimtestation is zo’n tot leven gekomen herinnering van Kelvin. Hij kan haar uitschakelen, of met een raket de ruimte insturen, maar ze keert steeds weer terug.
Ook deze Hari heeft echter gevoelens, al is ze geen mens van vlees en bloed. Het kwelt haar bijvoorbeeld dat ze zelf géén herinneringen heeft. Kelvin wordt voor de vraag gesteld of hij zich toch over haar moet ontfermen. In de visie van Tarkovski doen we ongeacht onze ruimtereizen en andere wetenschappelijke ondernemingen pas recht aan onszelf als we compassie hebben met onze naasten, of we die nu als onze hersenspinsels aanmerken of niet. Een thema dat later op een andere manier vorm zou krijgen in Steven Spielberg’s A.I.: ARTIFICIAL INTELLIGENCE (2001).
In de film STALKER is de aanwezigheid van het buitenaardse voelbaar, voor zover deze niet op inbeelding berust, maar op geen enkele manier zichtbaar. Gangbare sciendefictiondecors ontbreken geheel. Wel moeten de drie protagonisten zich een weg banen door een bij uitstek dystopisch landschap. De film werd grotendeels op locatie opgenomen op een voormalig industrierrein nabij Tallinn, de huidige hoofdstad van Estland.
Door meteorietinslagen, al dan niet onder invloed van buitenaardse wezens, is in de troosteloze wereld waarover de film verhaalt een gebied ontstaan dat wordt aangeduid als ‘de zone’, waar tijd en ruimte betrekkelijk zijn. De zone is tot verboden gebied verklaard en wordt bewaakt door legereenheden. De clandestiene gids Stalker (Alexander Kaidanovski) kent echter sluiproutes en neemt zijn cliënten Schrijver (een alcoholistische literator) en Professor (een in opspraak geraakte natuurkundige) er toch mee naartoe. Ergens in de zone zou zich namelijk ‘de kamer’ bevinden, een plek waar geheime wensen kunnen worden vervuld.
Om in de zone terecht te komen, moeten Stalker, Professor (Nikolai Grinko) en Schrijver (Anatoli Solonitsyn) kogels van de militairen ontwijken en met een gemotoriseerde lorrie een eindeloos lijkend traject afleggen over een verlaten spoorwegemplacement. Wanneer ze in de zone terecht zijn gekomen, verandert er op het oog weinig. Wel is het beeld ineens van zwart-wit in kleur veranderd. Als ze na een tocht door een lekkende rioolbuis de kamer zijn genaderd, wil Stalker zijn cliënten voor laten gaan. Maar dit gebaar leidt tot wantrouwen en conflicten en verhevigt nog de door zijn cliënten toch al veel gevoerde discussies over de mogelijheden en tekortkomingen van de wetenschap en de kunst.
Wat de kamer precies inhoudt blijft raadselachtig, maar de zone als geheel blijkt vooral de geesteswereld van de idealist Stalker te representeren. Anders dan Schrijver en Professor is hij ervan overtuigd dat juist het kunnen geloven in een mooiere wereld de mens tot mens maakt. Door die overtuiging is er in de troosteloze wereld die Tarkovski in Stalker laat zien toch plaats voor een utopie. Al beperkt deze zich tot slechts een idee.
De drie hier niet genoemde speelfilms van Andrej Tarkovski die in EYE vertoomd worden zijn ANDREJ ROEBLJOV (1966), NOSTALGIE / NOSTALGHIA (1983) en HET OFFER / OFFRET (1985). Een verslag van de tentoonstelling Andrei Tarkovsky The Exhibition verschijnt binnenkort op deze site.
